ಹಿತ್ತಾಳೆ

ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು ಯಾವುದೇ ಪ್ರಮಾಣದಲ್ಲಿ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವುಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸಿ ತಯಾರಿಸಿದ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾಗಿದೆ; ಸತು/ಸತುವು ಹಾಗೂ ತಾಮ್ರಗಳ ವಿವಿಧ ಪ್ರಮಾಣದ ಅನುಪಾತಗಳು ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ರೂಪಾಂತರಗಳನ್ನು ನೀಡುತ್ತವೆ.^[೧] ಹೋಲಿಸಿ ನೋಡುವುದಾದರೆ ಕಂಚು ಪ್ರಧಾನವಾಗಿ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ತವರಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಮಿಶ್ರಲೋಹ.^[೨] ಈ ಭಿನ್ನತೆಯ ಹೊರತಾಗಿಯೂ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಕೆಲ ವಿಧಗಳನ್ನು ಕಂಚು ಎಂದೂ ಹಾಗೂ ಕಂಚಿನ ಕೆಲ ವಿಧಗಳನ್ನು ಹಿತ್ತಾಳೆ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.^[೩] ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಒಂದು ಬದಲಿಯಾಗಬಹುದಾದ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾಗಿದೆ. ಇದರ ಹೊಳಪಿನಿಂದ ಕೂಡಿದ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣ-ದಂತಹಾ ಕಾಣುವಿಕೆಯಿಂದಾಗಿ ಇದನ್ನು ಅಲಂಕರಣಕ್ಕೆಂದು ಬಳಸುತ್ತಾರೆ; ಬೀಗಗಳು, ಗೇರ್‌ಗಳು, ಬೇರಿಂಗ್‌‌ಗಳು, ಬಾಗಿಲಗುಬುಟು/ಹಿಡಿಗಳು, ಆಯುಧಸಾಮಗ್ರಿಗಳು, ಹಾಗೂ ಕೀಲುಕದಗಳಂತಹಾ ಕಡಿಮೆ ಘರ್ಷಣೆ ಅಗತ್ಯವಿರುವ ಅನ್ವಯಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸುತ್ತಾರೆ; ಕೊಳಾಯಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಹಾಗೂ ವಿದ್ಯುತ್‌ ಅನ್ವಯಗಳಲ್ಲಿ; ಹಾಗೂ ಹಾರ್ನ್‌ಗಳು ಹಾಗೂ ಗಂಟೆಗಳಂತಹಾ ಸಂಗೀತೋಪಕರಣಗಳಲ್ಲಿ ಅದರ ಧ್ವನಿತರಂಗೀಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳಿಂದಾಗಿ ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಜಿಪ್ಪರ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಕೂಡಾ ಇದನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸಾಮಾನ್ಯ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿರುವ ಇನ್ನಿತರ ಲೋಹಗಳಿಗಿಂತ ಮೆದುವಾಗಿರುವ ಕಾರಣ ಸ್ಫೋಟಕ ಅನಿಲಗಳೊಂದಿಗೆ ಬಳಸುವ ಜೋಡಿಕೆಗಳು ಹಾಗೂ ಸಲಕರಣೆಗಳಲ್ಲಿನ ಹಾಗೆ ಕಿಡಿಹಾರದ ಹಾಗಿರಬೇಕಾದ್ದು ಪ್ರಮುಖವೆನಿಸುವಂಥ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ, ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಅನೇಕ ವೇಳೆ ಬಳಸುತ್ತಾರೆ.^[೪]

ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಸರಿಸುಮಾರು ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣವನ್ನು ಹೋಲುವಂತಹಾ ಮಂದಗೊಳಿಸಿದ ಹಳದಿ ಬಣ್ಣವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಇದು ಸಾಪೇಕ್ಷವಾಗಿ ಕಿಲುಬುನಿರೋಧಕವಾಗಿದ್ದು ಅನೇಕವೇಳೆ ಇದನ್ನು ಅಲಂಕರಣಗಳಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ನಾಣ್ಯಗಳಿಗೆಂದು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ, ಮೆರುಗು ಬರಿಸಿದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಅನೇಕವೇಳೆ ಕನ್ನಡಿಯನ್ನಾಗಿ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದರು.

ಪ್ರಾಗೈತಿಹಾಸಿಕ^[೫] ಕಾಲದಿಂದಲೂ ವಿವಿಧ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿದ್ದರೂ ತಾಮ್ರದೊಂದಿಗೆ ವರ್ತಿಸಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ರೂಪಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಸತು/ಸತುವು ಧೂಮವನ್ನು ಲೋಹವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿರಲಿಲ್ಲವಾದ್ದರಿಂದ ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವುಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾಗಿ ಅದರ ಸಹಜ ಸ್ವಭಾವವನ್ನು ಮಧ್ಯಯುಗ ನಂತರದ ಅವಧಿಯವರೆಗೆ ತಿಳಿದುಕೊಳ್ಳಲು/ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಆಗಿರಲಿಲ್ಲ.^[೬] ಮಹಾರಾಜ ಜೇಮ್ಸ್‌ ಬೈಬಲ್‌ನಲ್ಲಿ "ಹಿತ್ತಾಳೆ"ಯನ್ನು ಹೆಸರಿಸಿರುವ ಅನೇಕ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲೆಲ್ಲಾ ಅದನ್ನು ಮತ್ತೊಂದು ಕಂಚು ಮಿಶ್ರಲೋಹ, ಅಥವಾ ತಾಮ್ರಗಳನ್ನು ಸೂಚಿಸಲು ಉದ್ದೇಶಿತವಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗಿತ್ತಲ್ಲದೇ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಆಧುನಿಕ ನಿಖರ ಸ್ವರೂಪವಾಗಿ ಅಲ್ಲ.^[೭] ಪ್ರಾಚೀನ ಹಿತ್ತಾಳೆಯೆಂದರೆ ಪ್ರಾಯಶಃ ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಮಾಣದ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ತಾಮ್ರದ ಅದಿರುಗಳನ್ನು ಕರಗಿಸಿ ತಯಾರಿಸಿದ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳಾಗಿದ್ದವು.^[೮] ರೋಮನ್‌ ಅವಧಿಯ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಮೂಲಕ ಲೋಹಯುಕ್ತ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವು ಖನಿಜಗಳಿಂದ ತಯಾರಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು, ಹಾಗೂ ಇದರ ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ರೂಪಗಳು 19ನೇ ಶತಮಾನದ ಮಧ್ಯದವರೆಗೆ ಮುಂದುವರಿದವು.^[೯] ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಯೂರೋಪ್‌ನಲ್ಲಿ 16ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಪರಿಚಯಿಸಲಾದ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವು ಲೋಹಗಳನ್ನು ನೇರವಾಗಿ ಬೆರೆಸುವ ವಿಧಾನವಾದ ಸ್ಪೆಲ್ಟರಿಂಗ್‌ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಬಳಸಲಾಯಿತು.^[೧೦]

ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳು

ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಸುನಮ್ಯತೆ ಹಾಗೂ ಧ್ವನಿತರಂಗೀಯ ಲಕ್ಷಣಗಳು ಟ್ರಾಂಬೋನ್‌, ಟ್ಯೂಬಾ, ಕಹಳೆ/ತುತ್ತೂರಿ, ಕಾರ್ನೆಟ್‌, ಯುಫೋನಿಯಮ್‌, ಟೆನರ್‌ ಹಾರ್ನ್‌, ಹಾಗೂ ಫ್ರೆಂಚ್‌ ಹಾರ್ನ್‌ನಂತಹಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಸಂಗೀತ ಉಪಕರಣಗಳಿಗೆ ಆಯ್ಕೆಯ ಲೋಹವೆನಿಸಿಕೊಂಡಿತು. ಸ್ಯಾಕ್ಸೋಫೋನ್‌ಅನ್ನು ಗಾಳಿವಾದ್ಯವೆಂದು ಹಾಗೂ ರಾಗಮಾಲಿಕೆಯನ್ನು ಮುಕ್ತ ಸ್ಪಂದಕ ಏರೋಫೋನ್‌ ಎಂದು ವರ್ಗೀಕರಿಸಲಾಗಿದ್ದರೂ, ಇವೆರಡನ್ನೂ ಅನೇಕವೇಳೆ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಿಂದಲೂ ತಯಾರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸ್ಪಂದಕ ಸಂಗೀತ ಉಪಕರಣ ಕುಟುಂಬದ ಆರ್ಗನ್‌ ವಾದ್ಯದ ಕೊಳವೆಗಳಲ್ಲಿ, ಸ್ಪಂದಕಗಳಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುವ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಪಟ್ಟಿಗಳು (ನಾಲಿಗೆಗಳೆಂದು ಕರೆಯಲಾಗುವ), ಷಾಲಟ್‌ಗೆ ಸಂಘರ್ಷಿಸಿ ನಾದ ಹೊರಡಿಸುತ್ತವೆ (ಅಥವಾ ಷಾಲಟ್‌ "ಮೂಲಕ" "ಮುಕ್ತ" ಸ್ಪಂದಕವಾದರೆ ಬಾರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ).

ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ತಾಮ್ರ ಅಥವಾ ಸತು/ಸತುವುಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸುನಮ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಹಿತ್ತಾಳೆಯ (ಸಂಯೋಜನೆಯ ಮೇಲೆ ಆಧಾರಿತವಾಗಿ 900 ರಿಂದ 940 & nbsp;°C) ಸಾಪೇಕ್ಷವಾಗಿ ಅಲ್ಪ ಕರಗುವ ಬಿಂದು ಹಾಗೂ ಅದರ ಹರಿವಿನ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳು ಅದನ್ನು ಎರಕ ಹೊಯ್ಯುವುದಕ್ಕೆ ಸೂಕ್ತವಾದ ವಸ್ತುವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿವೆ. ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವುಗಳ ಪ್ರಮಾಣದ ಅನುಪಾತವನ್ನು ಬದಲಿಸಿ, ಮೆದು ಹಾಗೂ ಕಠಿಣ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನಾಗಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಬದಲಿಸಬಹುದು. ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಸಾಂದ್ರತೆಯು ಸರಿಸುಮಾರಾಗಿ ಪ್ರತಿ ಘನಮೀಟರ್‌ಗಳಿಗೆ ^[೧೧] (ಪ್ರತಿ ಘನಸೆಂಟಿಮೀಟರ್‌ಗೆ 8.4ರಿಂದ 8.73 ಗ್ರಾಂಗಳಿಗೆ ಸಮಾನ) 8400ರಿಂದ 8730 ಕಿಲೋಗ್ರಾಂಗಳು.

ಇಂದಿನ ದಿನಮಾನದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲಾ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳಲ್ಲಿ 90% ರಷ್ಟನ್ನು ಮರುಬಳಕೆ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತಿದೆ.^[೧೨] ಹಿತ್ತಾಳೆ ಅಯಃಕಾಂತೀಯವಲ್ಲದ್ದರಿಂದ, ಕಬ್ಬಿಣತ್ಯಾಜ್ಯವನ್ನು ಶಕ್ತಿಶಾಲಿ ಅಯಸ್ಕಾಂತದ ಮುಂದೆ ಹಾಯಿಸುವುದರ ಮೂಲಕ ತ್ಯಾಜ್ಯದಿಂದ ಅದನ್ನು ಬೇರ್ಪಡಿಸಬಹುದು. ಹಿತ್ತಾಳೆ ತ್ಯಾಜ್ಯವನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ ಎರಕಾಗಾರಕ್ಕೆ ಸಾಗಿಸಿದ ನಂತರ ಅಲ್ಲಿ ಅದನ್ನು ಕರಗಿಸಿ ಸರಳುಗಳು/ಬಿಲ್ಲೆಗಳಾಗಿ ಅದನ್ನು ಎರಕ ಹೊಯ್ಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸರಳುಗಳು/ಬಿಲ್ಲೆಗಳನ್ನು ಕಾಯಿಸಿ ಬೇಕಾಗಿರುವ ರೂಪಕ್ಕೆ ಹಾಗೂ ಗಾತ್ರಕ್ಕೆ ನಿಸ್ಸರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಮತ್ತಷ್ಟು ದೃಢಗೊಳಿಸುವುದಲ್ಲದೇ ಕಿಲುಬುನಿರೋಧಕಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌ ತೆಳುವಾದ, ಪಾರದರ್ಶಕ ಹಾಗೂ ಸ್ವಯಂಶೋಧಕ/ಉಪಶಾಮಕವಾದ ಮೇಲ್ಮೈಯ ಮೇಲೆ ಹೆಚ್ಚು ಲಾಭದಾಯಕವಾದ ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌ ಆಕ್ಸೈಡ್‌ನ (Al₂O₃) ಕಠಿಣ ಪದರವನ್ನು ಕೂಡಾ ಮೂಡಿಸುತ್ತದೆ. ತವರವೂ ಕೂಡ ಇದೇ ಮಾದರಿಯ ಪ್ರಭಾವವನ್ನು ಬೀರುವುದಲ್ಲದೇ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಸಮುದ್ರ ನೀರಿನ ಅನ್ವಯಗಳಲ್ಲಿ (ನೌಕಾದಳೀಯ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ) ಹೆಚ್ಚಿನ ಉಪಯುಕ್ತತೆಯನ್ನು ತೋರುತ್ತದೆ. ಕಬ್ಬಿಣ, ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌, ಸಿಲಿಕಾನ್‌‌ ಹಾಗೂ ಮ್ಯಾಂಗನೀಸ್‌ಗಳ ಸಂಯೋಜನೆಯು ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಸವೆತವನ್ನು ತಡೆಯುವಲ್ಲಿ ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ.

ಸೀಸದ ಪ್ರಮಾಣ

ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಯಾಂತ್ರಿಕತೆಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಲು, ಅನೇಕವೇಳೆ ಸೀಸವನ್ನು ಸುಮಾರು 2%ರಷ್ಟು ಅಳತೆಯಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಸೀಸವು ವಸ್ತುವಿನ ಮೇಲ್ಮೈನಲ್ಲಿಯೇ ಇರುವುದರಿಂದ, ಶುದ್ಧ ಸೀಸದಷ್ಟೇ ಅನಾರೋಗ್ಯಕಾರಿಯಾದದ್ದು. ಸಿಲಿಕಾನ್‌‌ ಒಂದು ಪರ್ಯಾಯ ವಸ್ತುವಾಗಿದ್ದು ಆದಾಗ್ಯೂ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಮಿಶ್ರಲೋಹದಲ್ಲಿ ಸಿಲಿಕಾನ್‌‌ ಅನ್ನು ಬಳಸಿದಾಗ, ಮಾಲಿನ್ಯ ಹಾಗೂ ಸುರಕ್ಷತಾ ಅಪಾಯಗಳಿಂದ ದೂರವಿರಲು ಅದರ ತ್ಯಾಜ್ಯವನ್ನು ಸೀಸಮಿಶ್ರಿತ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತ್ಯಾಜ್ಯದೊಂದಿಗೆ ಎಂದಿಗೂ ಬೆರೆಯದಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು.^[೧೩]

ಕೀಲಿಗಳು : ಅಕ್ಟೋಬರ್‌‌ 1999ರಲ್ಲಿ ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾ ರಾಜ್ಯದ ಪ್ರಧಾನ ವಕೀಲರು 13 ಕೀಲಿ ತಯಾರಕ ಹಾಗೂ ವಿತರಕ ಕಂಪೆನಿಗಳ ಮೇಲೆ ಸೀಸದ ಅಂಶ ಹೆಚ್ಚಿರುವ ಬಗ್ಗೆ ದಾವೆ ಹೂಡಿ ಪರಿಹಾರ ಪಡೆದರು. ಪ್ರಯೋಗಾಲಯ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಸರ್ಕಾರಿ ಸಂಶೋಧಕರು, ಸಾಧಾರಣ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಕೀಲಿಯಲ್ಲಿ, ಹೊಸದಾಗಿರಲಿ ಅಥವಾ ಹಳೆಯದಾಗಿರಲಿ, ದಿನಕ್ಕೆ ಎರಡು ಬಾರಿ ಬಳಕೆಯಂತೆ ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾದ ಸೂಚಿತ ಮಟ್ಟ 65ಕ್ಕಿಂತ ಸರಾಸರಿ 19ರ ಗುಣಕ/ಅಂಶದಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಪ್ರಮಾಣವಿದ್ದುದನ್ನು ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಿದರು.^[೧೪] ಏಪ್ರಿಲ್‌ 2001ರಲ್ಲಿ ತಯಾರಕರು ಸೀಸದ ಅಂಶವನ್ನು 1.5%ರಷ್ಟು ಮಟ್ಟಕ್ಕೆ ಇಳಿಸುವ, ಅಥವಾ ಗ್ರಾಹಕರಿಗೆ ಸೀಸದ ಅಂಶವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಬಗ್ಗೆ ಎಚ್ಚರಿಸುವ ಸೂಚನೆಯನ್ನು ನೀಡಬೇಕೆಂಬ ವಿಧೇಯಕ ಪಾಲಿಸಬೇಕಾಗಬಹುದು ಎಂಬ ಸೂಚನೆಗೆ ಒಪ್ಪಿಗೆ ನೀಡಿದರು. ಇತರ ಲೋಹಗಳ ಎರಕದಿಂದ ತಯಾರಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಕೀಲಿಗಳು ಈ ಒಪ್ಪಂದದ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗೆ ಬರುವುದಿಲ್ಲ ಹಾಗೂ ಅವು ಹೆಚ್ಚಿನ ಸೀಸದಂಶ ಹೊಂದಿರುವ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳನ್ನು ಬಳಸುವುದನ್ನು ಮುಂದುವರಿಸಬಹುದಾಗಿರುತ್ತದೆ.^[೧೫]^[೧೬]

ಕೊಳಾಯಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ : ಜನವರಿ 1, 2010ರ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾದಲ್ಲಿ, ಸೀಸ -ರಹಿತ/ಮುಕ್ತ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು (0.25%ಕ್ಕಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಪ್ರಮಾಣದ ಸೀಸ ಹೊಂದಿರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆ) ಕೊಳವೆಗಳು ಹಾಗೂ ಕೊಳವೆ ಜೋಡಿಕೆಗಳು, ಕೊಳಾಯಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಜೋಡಿಕೆಗಳು ಹಾಗೂ ಅಳವಡಿಕೆಗಳ ತೇವಪೂರಿತ ಮೇಲ್ಮೈನ ಸಂಪರ್ಕಕ್ಕೆ ಬರಬಹುದಾದ ಪ್ರತಿ ಘಟಕಕ್ಕೆ" ಮಾತ್ರವೇ ಬಳಸಬೇಕು ಎಂಬ ನಿರ್ದೇಶನವಿದೆ. ಅದು ಸೀಸದ ಕಿಲುಬುಗಟ್ಟುವಿಕೆಯನ್ನು ವೇಗಗೊಳಿಸುವುದರಿಂದ ಸಾಧಾರಣ ವಾಡಿಕೆಯಾದ ವಿದ್ಯುತ್‌ ಗ್ರೌಂಡಿಂಗ್‌ ಮಾಡಲು ಕೊಳವೆಗಳ ಬಳಕೆಯನ್ನು ಅನುಮೋದಿಸಲಾಗುತ್ತಿಲ್ಲ.^[೧೭]^[೧೮]

ಉಪಯೋಗಗಳು

ಗಡುಸಾದ ವಾತಾವರಣಗಳು : ಸತು/ಸತುವುನಿವಾರಣ ವಿರೋಧಿ (DZR) ಹಿತ್ತಾಳೆಗಳು ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗುವ ಲೋಹಗಳನ್ನು ಸಾಧಾರಣ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಮಾನಕದ ಅಗತ್ಯಕ್ಕೆ ಸೂಕ್ತವಾಗಿರದೆಡೆ ಹಾಗೂ ವಿಪರೀತ ಕಿಲುಬುಗಟ್ಟುವಿಕೆಯ ಅಪಾಯವಿರುವೆಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಟ್ಟದ ನೀರಿನ ಉಷ್ಣತೆಯಿರುವೆಡೆ, ಕ್ಲೋರೈಡ್‌ಗಳು ಇರುವೆಡೆ ಅಥವಾ ವ್ಯತ್ಯಾಸಗೊಳ್ಳಬಹುದಾದ ಗುಣಮಟ್ಟದ ನೀರಿನ ಬಳಕೆಯಿರುವ(ಮೆದು ನೀರು) ಅನ್ವಯಗಳಲ್ಲಿ ಇದು ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸುತ್ತದೆ. DZR-ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಜಲ ಕುದಿಹಂಡೆ/ಬಾಯ್ಲರ್‌ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮವಾಗಿ ಕಾರ್ಯಾಚರಿಸಬಲ್ಲದು. ಈ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಮಿಶ್ರಲೋಹವನ್ನು ದೀರ್ಘಕಾಲದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ವಿಫಲಗೊಳ್ಳದಿರುವಂತೆ ಸಮತೋಲಿತ ಸಂಯೋಜನೆಯ ಬಗ್ಗೆ ವಿಶೇಷ ಗಮನ ವಹಿಸಿ ಸೂಕ್ತ ಉತ್ಪಾದನಾ ಉಷ್ಣತೆಗಳು ಹಾಗೂ ಪ್ರಮಿತಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಎಚ್ಚರಿಕೆಯೊಂದಿಗೆ ಉತ್ಪಾದಿಸಬೇಕಿರುತ್ತದೆ.

ರೋಗಾಣುಹಾರಕ ಲಕ್ಷಣಗಳು : ತಾಮ್ರ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಲ್ಲಿನ ತಾಮ್ರವು ಓಲಿಗೋಡೈನಾಮಿಕ್‌ ಪರಿಣಾಮದಿಂದಾಗಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ರೋಗಾಣುಹಾರಕವನ್ನಾಗಿಸುತ್ತದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಬಾಗಿಲಗುಬುಟುಗಳು ತಮ್ಮಲ್ಲಿರಬಹುದಾದ ಅನೇಕ ಬ್ಯಾಕ್ಟೀರಿಯಾ/ಸೂಕ್ಷ್ಮಜೀವಿಗಳಿಂದ ತಮ್ಮನ್ನು ತಾವು ಎಂಟು ಗಂಟೆಗಳೊಳಗೆ ಮುಕ್ತಗೊಳಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ.^[೧೯] ಈ ಪರಿಣಾಮವು ಚಿಕಿತ್ಸಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಧಾನ ಅಗತ್ಯವಾಗಿದ್ದು ಅನೇಕ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಉಪಯುಕ್ತವಾಗಿರುತ್ತದೆ.

ಹಿತ್ತಾಳೆ ಬಾಗಿಲ ಲೋಹದಸಾಮಾನುಗಳು : ಹಿತ್ತಾಳೆ ಲೋಹದಸಾಮಾನನ್ನು ಸಾಧಾರಣವಾಗಿ ಅದು ಹೊಸದಿದ್ದಾಗಲೇ ವಾರ್ನೀಸು ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ, ಇದರಿಂದಾಗಿ ಅದು ಹೊರಗಿರುವ ಅನೇಕ ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ (ಹಾಗೂ ಒಳಗಡೆಯಿರುವ ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಕಾಲ) ಅದರ ಲೋಹವು ಕಿಲುಬುಗಟ್ಟದಿರುವಂತೆ ತಡೆಯುತ್ತದೆ. ಬಹಳಷ್ಟು ತಯಾರಕರು ಇದಾದ ನಂತರ ವಾರ್ನೀಸನ್ನು ತೆಗೆದುಬಿಡಲು (e.g. ಪೇಂಟ್‌ ತೆಗೆಯುವ ಯಂತ್ರ) ಹಾಗೂ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ನಿಯಮಿತವಾಗಿ ಮೆರುಗುಗೊಳಿಸಿ ಅದನ್ನು ತನ್ನ ಹೊಳೆಯುವ ಗುಣವನ್ನು ಕಾಯ್ದಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುವಂತೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕೆಂದು ಶಿಫಾರಸು ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ವಾರ್ನೀಸು ಮಾಡದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಅದನ್ನು ಮೆರುಗುಗೊಳಿಸದೇ ಹೋದರೂ ಶಿಥಿಲಗೊಂಡರೂ ಹಾಳಾದ ವಾರ್ನೀಸು ಇರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಆಕರ್ಷಕವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಆಗತಾನೆ ಮೆರುಗುಗೊಳಿಸಿದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಮೇಲ್ನೋಟಕ್ಕೆ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣವನ್ನು ಹೋಲುವಂತೆ ಕಂಡರೂ, ಮೂಲವಸ್ತುಗಳ ಸಂಪರ್ಕಕ್ಕೆ ಬಂದಂತೆ ಕೆಲವೇ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ದಟ್ಟ ಕೆಂಬಣ್ಣವನ್ನು ಹೊಂದುತ್ತಾ ಬರುತ್ತದೆ. ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಮೆರುಗಿನ ವಸ್ತುವೆಂದರೆ ಬ್ರಾಸ್ಸೋ.

ಇತರ : ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು 1930ರ ದಶಕಕ್ಕೂ ಹಿಂದಿನ ಅನೇಕ ಪ್ರಾಚೀನ ಪಂಖಗಳಲ್ಲಿ ಪಂಖದ ದಳಗಳನ್ನು, ಪಂಖದ ಅಂಕಣಗಳು ಹಾಗೂ ಮೋಟಾರ್‌ ಬೇರಿಂಗ್‌ಗಳನ್ನು ತಯಾರಿಸಲು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಕ್ರಯೋಜೆನಿಕ್‌ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಕೂಡಾ ಜೋಡಿಕೆಗಳ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಬಳಸಬಹುದಾಗಿದೆ.^[೨೦] ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಕಡಿಮೆ ಮಟ್ಟದ ಪೈಸ್ಟೆ ಝಲ್ಲರಿಗಳನ್ನು ತಯಾರಿಸಲು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಋತು ಆಧಾರಿತ ಬಿರುಕುಬಿಡುವಿಕೆ

ಅಮೋನಿಯಾ ದಾಳಿಯಿಂದಾದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಲ್ಲಿನ ಬಿರುಕು

ಹಿತ್ತಾಳೆ ಒತ್ತಡದಿಂದ ಉಂಟಾಗುವ ಕಿಲುಬುಗಟ್ಟುವಿಕೆಯೊಂದಿಗೆ ಬಿರುಕುಬಿಡುವ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಅಮೋನಿಯಾ ಅಥವಾ ಅಮೋನಿಯಾವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಅಥವಾ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡುವ ವಸ್ತುಗಳಿಂದ ಸಮಸ್ಯೆಗೆ ಪಕ್ಕಾಗುವ ಸಾಧ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. 1920ರ ದಶಕದಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯ ಸೇನೆಯು ಬಂದೂಕು ಸಾಮಗ್ರಿಗಳಿಗೆಂದು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದ ಹಿತ್ತಾಳೆ ತೋಟಾಗಳ ಪೆಟ್ಟಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಇದು ಮೊದಲಿಗೆ ಪತ್ತೆಯಾದಾಗ ಕೆಲಕಾಲದ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಇದನ್ನು ಋತುಆಧಾರಿತ ಬಿರುಕುಬಿಡುವಿಕೆ ಎಂದು ಕರೆಯಿಸಿಕೊಂಡಿತ್ತು. ಬಂದೂಕನ್ನು ಚಲಾಯಿಸಿದಾಗ ಉಂಟಾಗುವಷ್ಟು ಒತ್ತಡವನ್ನೂ ಪೆಟ್ಟಿಗೆಯು ತಡೆಯಲಾಗದಷ್ಟು ದುರ್ಬಲವಾಗಿದ್ದರೆ ಈ ಪೆಡಸು ಬಿರುಕುಗಳು ಗಮನಾರ್ಹ ಪ್ರಮಾಣದ ಅಪಘಾತಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಬಲ್ಲವು. ತಯಾರಿಕೆಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಶೇಷಗಳಿಂದಾಗುವ ಒತ್ತಡ ಹಾಗೂ ತಂಪು ಪದರ ರಚನೆ ಹಾಗೂ ಇವುಗಳೊಂದಿಗೆ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿನ ಅಮೋನಿಯಾ ಅಂಶಗಳಿಂದಾಗುವ ರಾಸಾಯನಿಕ ದಾಳಿ ಇವುಗಳಿಗೆ ಪ್ರಮುಖ ಕಾರಣ. ತೋಟಾಗಳನ್ನು ಒಟ್ಟಾಗಿ ದಾಸ್ತಾನು ಮಾಡಿಡಲಾಗುತ್ತದೆ ಹಾಗೂ ಇಂತಹಾ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಬೇಗೆಯ ಬೇಸಿಗೆಯ ತಿಂಗಳುಗಳಲ್ಲಿ ಅಮೋನಿಯಾ ಸಾರವು ವರ್ಧಿಸಿ ಪೆಡಸು ಬಿರುಕುಗಳು ಮೂಡಲು ಅವಕಾಶ ಮಾಡುತ್ತವೆ. ಪೆಟ್ಟಿಗೆಗಳನ್ನು ತಾಪಾನುಶೀತನ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗೊಳಪಡಿಸಿ ತೋಟಾಗಳು ಬೇರೆಡೆ ಶೇಖರಿಸಿಡುವ ಮೂಲಕ ಈ ಸಮಸ್ಯೆಯನ್ನು ಬಗೆಹರಿಸಲಾಯಿತು.

ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ವಿಧಗಳು

ಅಡ್ಮಿರಾಲ್ಟಿ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು 30% ಸತು/ಸತುವು, ಹಾಗೂ 1%ನಷ್ಟು ತವರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಇವು ಬಹುತೇಕ ಸನ್ನಿವೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಸತು/ಸತುವುನಿವಾರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ನಡೆಯದಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ.
ಐಕ್‌/ಷ್‌'ರ ಮಿಶ್ರಲೋಹ ವು ಪ್ರಾತಿನಿಧಿಕವಾಗಿ 60.66% ತಾಮ್ರ, 36.58% ಸತು/ಸತುವು, 1.02% ತವರ, ಹಾಗೂ 1.74%ರಷ್ಟು ಕಬ್ಬಿಣವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಕಿಲುಬು ನಿರೋಧಕತೆ, ಗಡಸುತನ ಹಾಗೂ ಕಠೋರತನಗಳಿಂದಾಗಿ ನೌಕಾಸೇವೆಯ ಉಪಯೋಗಕ್ಕೆಂದೇ ವಿನ್ಯಾಸ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ. ಇದರ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಯ ಅನ್ವಯವೆಂದರೆ ಹಡಗುಗಳ ತಳಕ್ಕೆ ಇವು ನೀಡುವ ಸುರಕ್ಷತೆ, ಆದರೆ ಋಣದ್ವಾರೀಯ ಸಂರಕ್ಷಣೆಯ ಹೆಚ್ಚಿನ ಆಧುನಿಕ ವಿಧಾನಗಳು ಇದರ ಬಳಕೆಯನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡಿವೆ. ಇದು ನೋಡಲು ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣವನ್ನು ಹೋಲುತ್ತದೆ.^[೨೧]
ಆಲ್ಫಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಗಳು 35%ಕ್ಕಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಪ್ರಮಾಣದ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಸುನಮ್ಯವಾಗಿರುವುದಲ್ಲದೇ ಸಂಪೀಡನ, ತಿದಿಯೊತ್ತುವಿಕೆ, ಅಥವಾ ಆ ಮಾದರಿಯ ಅನ್ವಯಗಳಲ್ಲಿ ತಂಪಾದ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವಂತಹುವಾಗಿವೆ. ಅವು ಕೇವಲ ಒಂದು ಮಜಲನ್ನು ಮಾತ್ರ ಹೊಂದಿದ್ದು ಮುಖ-ಕೇಂದ್ರಿತ ಘನ ಸ್ಫಟಿಕ ರಚನೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಪ್ರಿನ್ಸ್‌'ರ ಲೋಹ ಅಥವಾ ಪ್ರಿನ್ಸ್‌ ರೂಪರ್ಟ್‌'ರ ಲೋಹ ವು 75% ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ 25%ನಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಆಲ್ಫಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ವಿಧವಾಗಿದೆ. ಅದರ ಸುಂದರ ಹಳದಿ ಬಣ್ಣದಿಂದಾಗಿ, ಅದನ್ನು ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣದ ಕೃತಕರೂಪವನ್ನಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿದೆ.^[೨೨] ಈ ಮಿಶ್ರಲೋಹಕ್ಕೆ ರ್ರ್ಹೈನ್‌ನ ರಾಜಕುಮಾರ ರೂಪರ್ಟ್‌ರ ಹೆಸರಿಡಲಾಗಿದೆ.
ಆಲ್ಫಾ-ಬೀಟಾ ಹಿತ್ತಾಳೆ (ಮಂಟ್ಸ್‌ ಲೋಹ), ಇಮ್ಮಡಿ/ಡ್ಯುಪ್ಲೆಕ್ಸ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುವ ಇದು , 35–45% ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವುದಲ್ಲದೇ ಉಷ್ಣ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡಲು ಸೂಕ್ತವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಇದು α ಹಾಗೂ β' ಎರಡೂ ಮಜಲುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ ; β'-ಮಜಲು ಆಕೃತಿ-ಕೇಂದ್ರಿತ ಘನಾಕೃತಿಯಾಗಿದ್ದು αಗಿಂತ ಗಡಸು ಹಾಗೂ ದೃಢವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಆಲ್ಫಾ-ಬೀಟಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಗಳನ್ನು ಸಾಧಾರಣವಾಗಿ ಉಷ್ಣ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಅದರ ಕಿಲುಬುನಿರೋಧಕತೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುವ ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌ಅನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಸಾಗರನೀರಿನ ಸೇವೆಗಳಲ್ಲಿ^[೨೩] ಹಾಗೂ ಯೂರೋ ನಾಣ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ (ನಾರ್ಡಿಕ್‌ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣ).
ಆರ್ಸೆನಿಕ್‌ಸಹಿತ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ ಆರ್ಸೆನಿಕ್‌ ಹಾಗೂ ಬಹುಮಟ್ಟಿಗೆ ಯಾವಾಗಲೂ ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌ ಅನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದಲ್ಲದೇ ಕುದಿಹಂಡೆ/ಬಾಯ್ಲರ್‌ಗಳ ಬೆಂಕಿಗೂಡುಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಬೀಟಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಗಳು , 45–50% ಸತು/ಸತುವು ಅಂಶದೊಂದಿಗೆ, ಕೇವಲ ಉಷ್ಣಮಯ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರವೇ ಬಳಸಬಹುದಾಗಿದ್ದು, ಗಡಸು ಹಾಗೂ ದೃಢವಾಗಿರುತ್ತವಲ್ಲದೇ, ಎರಕ ಹೊಯ್ಯುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳಿಗೆ ಸೂಕ್ತವಾಗಿರುವಂತಹವಾಗಿರುತ್ತವೆ.
ತೋಟಾ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು 30%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಾಗಿದ್ದು ಉತ್ತಮ ತಂಪಾದ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸಬಲ್ಲ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ.
ಸಾಧಾರಣ/ಕೀಳುಮಟ್ಟದ ಹಿತ್ತಾಳೆ , ಅಥವಾ ಕಟೆಮೊಳೆ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು, 37%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಾಗಿದ್ದು, ಅಗ್ಗವಾದ ಹಾಗೂ ತಂಪಾದ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಬಳಸಲು ಮಾನಕವಾದುದು.
DZR ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು ಸತು/ಸತುವುನಿವಾರಣ ನಿರೋಧಕವಾದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಾಗಿದ್ದು ಅಲ್ಪ ಪ್ರಮಾಣದ ಆರ್ಸೆನಿಕ್‌ಅನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ.
ಗಿಲೀಟು ಲೋಹ ವು ಸಾಮಾನ್ಯ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಅತಿ ಮೃದುವಾದ ರೂಪವಾಗಿದೆ. 95%ರಷ್ಟು ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ 5%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಈ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾದ ಗಿಲೀಟು ಲೋಹವನ್ನು ಪ್ರಾತಿನಿಧಿಕವಾಗಿ ಆಯುಧಸಾಮಗ್ರಿ ಉಪಕರಣಗಳಿಗೆಂದು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಉತ್ಕೃಷ್ಠ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು 65%ನಷ್ಟು ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ 35%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ಹೆಚ್ಚಿನ ಕರ್ಷಕ ಬಲವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಸ್ಪ್ರಿಂಗ್‌ಗಳು, ತಿರುಪುಮೊಳೆಗಳು ಹಾಗೂ ಕಟೆಮೊಳೆಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಸೀಸಪೂರಿತ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು ಸೀಸವನ್ನು ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ ಹೊಂದಿರುವ ಆಲ್ಫಾ-ಬೀಟಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಾಗಿದೆ. ಇದು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಮಟ್ಟದ ಯಾಂತ್ರಿಕ ಕ್ಷಮತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.
ಸೀಸ-ಮುಕ್ತ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು 1953ರ ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾ ಶಾಸನಸಭೆಯ ಮಸೂದೆ ABರಲ್ಲಿ ನಿರ್ದೇಶಿಸಿರುವ ಪ್ರಕಾರ "ಪ್ರತಿಶತ 0.25ಗಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಮಟ್ಟದ ಸೀಸದ ಅಂಶವನ್ನು ಹೊಂದಿರಬೇಕು".^[೧೭]
ದುರ್ಬಲ/ಲಘು ಹಿತ್ತಾಳೆ ಎಂಬುದು 20%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ತಿಳಿ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣದ ಬಣ್ಣವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವುಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾಗಿದ್ದು, ಅತ್ಯುತ್ತಮ ನಮ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ; ನಮ್ಯವಾದ ಲೋಹ ಮೆತುನೀರ್ನಾಳಗಳು ಹಾಗೂ ಲೋಹದ ತಿದಿಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಮ್ಯಾಂಗನೀಸ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯುನೈಟೆಡ್‌ ಸ್ಟೇಟ್ಸ್‌ನಲ್ಲಿ ಬಹು ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣವರ್ಣದ ಡಾಲರ್‌ ನಾಣ್ಯಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲು ಬಳಸುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಾಗಿದೆ. ಇದು ಸ್ಥೂಲವಾಗಿ 70% ತಾಮ್ರ, 29% ಸತು/ಸತುವು, ಹಾಗೂ 1.3%ರಷ್ಟು ಮ್ಯಾಂಗನೀಸ್‌ಅನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ.^[೨೪]
ಮಂಟ್ಸ್‌ ಲೋಹ ವು ಸುಮಾರು 60% ತಾಮ್ರ, 40%ನಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವು ಹಾಗೂ ಕೊಂಚ ಕಬ್ಬಿಣವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ದೋಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಪಟ್ಟಿಯನ್ನಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ನಿಕಲ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು 70% ತಾಮ್ರ, 24.5% ಸತು/ಸತುವು ಹಾಗೂ 5.5%ರಷ್ಟು ನಿಕಲ್‌ಅನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಪೌಂಡ್‌ ಸ್ಟರ್ಲಿಂಗ್‌ ಧನಮಾನಕದಲ್ಲಿ ಪೌಂಡ್‌ ನಾಣ್ಯಗಳನ್ನು ರಚಿಸಲು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ನೌಕಾದಳೀಯ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು , ಅಡ್ಮೀರಾಲ್ಟಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಗೆ ಸಮಾನವಾದ ಇದು 40%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹಾಗೂ 1%ರಷ್ಟು ತವರವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ.
ನಾರ್ಡಿಕ್‌ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣ , 10, 20 ಹಾಗೂ 50 ctsಗಳ ಯೂರೋ ನಾಣ್ಯಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುವ ಇದು, 89% ತಾಮ್ರ, 5% ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್‌, 5% ಸತು/ಸತುವು, ಹಾಗೂ 1%ರಷ್ಟು ತವರವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ.
ಕೆಂಪು ಹಿತ್ತಾಳೆ , ಬಂದೂಕು ಲೋಹವೆಂದು ಹೆಸರಾದ ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವು-ತವರಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹದ ಅಮೇರಿಕನ್‌ ಹೆಸರಾದ ಇದು ತಾಂತ್ರಿಕವಾಗಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಲ್ಲ, ಮತ್ತೊಂದು ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವು-ತವರಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾದ ಔನ್ಸ್‌ ಲೋಹಕ್ಕೂ ಇದೇ ಹೆಸರನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಸಂಪನ್ನ ಲಘು ಹಿತ್ತಾಳೆ (ಒಡವೆಕಂಚು) 15%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಅನೇಕವೇಳೆ ಆಭರಣಸಂಬಂಧಿ ಅನ್ವಯಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಟೊನ್ವಾಲ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಯು (CW617N ಅಥವಾ CZ122 ಅಥವಾ OT58 ಎಂದೂ ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ) ತಾಮ್ರ-ಸೀಸ -ಸತು/ಸತುವುಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹವಾಗಿದೆ. ಸತು/ಸತುವುನಿವಾರಣಕ್ಕೆ ಆಸ್ಪದವೀಯುವುದರಿಂದ ಸಾಗರನೀರಿನಲ್ಲಿ ಇದರ ಬಳಕೆ ವರ್ಜ್ಯ.^[೨೫]^[೨೬]
ಶ್ವೇತ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು 50%ಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಸಾಧಾರಣ ಬಳಕೆಗೆ ವಿಪರೀತ ಪೆಡಸಾಗಿರುತ್ತದೆ. ತವರದ ಹಾಗೂ/ಅಥವಾ ಸತು/ಸತುವುಗಳ (ಪ್ರಾತಿನಿಧಿಕವಾಗಿ 40%+) ಹೆಚ್ಚಿನ ಅನುಪಾತ ಹೊಂದಿದ ನಿಕಲ್‌ ಬೆಳ್ಳಿಗಳ ಕೆಲ ವಿಧಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳು ಹಾಗೂ Cu-Zn-Snಗಳ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳಿಗೂ ಪ್ರಧಾನವಾಗಿ ತಾಮ್ರದ ಸೇರಿಕೆಯೊಂದಿಗಿನ ಸತು/ಸತುವು ಎರಕದ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳನ್ನೂ ಈ ಹೆಸರಿಂದ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಹಳದಿ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಎಂಬುದು 33%ರಷ್ಟು ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿದ ಹಿತ್ತಾಳೆಗೆ ಬಳಸುವ ಅಮೇರಿಕನ್‌ ಪದ.

ಇತಿಹಾಸ

ಹಿಂದಿನ ತಾಮ್ರ ಸತು/ಸತುವು ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳು

ಪಶ್ಚಿಮ ಏಷ್ಯಾ ಹಾಗೂ ಪೌರಸ್ತ್ಯ ಮೆಡಿಟರೇನಿಯನ್‌ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಹಿಂದಿನಕಾಲದ ತಾಮ್ರ ಸತು/ಸತುವು ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳನ್ನು ಈಗ ಗೊತ್ತಿರುವ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಅಲ್ಪ ಪ್ರಮಾಣದಲ್ಲಿ ಏಜೆಯನ್‌, ಇರಾಕ್‌, ಯುನೈಟೆಡ್‌ ಅರಬ್‌ ಎಮಿರೇಟ್ಸ್‌, ಕಲ್ಮಿಕಿಯಾ, ಟರ್ಕ್‌ಮೆನಿಸ್ತಾನ್‌ ಹಾಗೂ ಜಾರ್ಜಿಯಾಗಳಲ್ಲಿನ ಮೂರನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನ BCಯ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಅನೇಕ ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಪೂರ್ವ ಭಾರತ, ಉಜ್ಬೇಕಿಸ್ತಾನ್‌, ಇರಾನ್‌, ಸಿರಿಯಾ, ಇರಾಕ್‌ ಹಾಗೂ ಇಸ್ರೇಲ್‌ಗಳಲ್ಲಿನ 2ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನ BCಯ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದಿವೆ.^[೨೭] ಆದಾಗ್ಯೂ ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವು ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಉದಾಹರಣೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಚೀನಾ 5ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನ BCಯಷ್ಟು ಹಿಂದೆಯೇ ಮಾಹಿತಿ ಹೊಂದಿತ್ತು.^[೨೮]

ಈ ಪ್ರಾಚೀನ ‘ಹಿತ್ತಾಳೆ’ಯ ವಸ್ತುಗಳ ಸಂಯೋಜನೆಗಳು ಬಹಳ ವ್ಯತ್ಯಾಸವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದವಲ್ಲದೇ 5%ರಿಂದ 15%ವರೆಗಿನ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅಂಶವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದವು, ಇದು ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣದಿಂದ ಉತ್ಪಾದಿತವಾಗುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಕಡಿಮೆ ಪ್ರಮಾಣದ್ದಾಗಿದೆ.^[೨೯] ಇವು ಸತು/ಸತುವುಪೂರಿತ ತಾಮ್ರದ ಅದಿರು ಕರಗಿಸುವಿಕೆಗಳ ಮೂಲಕ ಅಪಕರ್ಷಣಾ ವಾತಾವರಣಗಳಲ್ಲಿ ತಯಾರಿಸಲಾದ 'ನೈಸರ್ಗಿಕ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳು’ ಆಗಿರುವ ಸಾಧ್ಯತೆ ಇದೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಸಮಕಾಲೀನ ಕಂಚು ಮನುಜಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿರುವಷ್ಟೇ ತವರದ ಅಂಶಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವವಲ್ಲದೇ ಕೆಲ ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವು ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳು ಆಕಸ್ಮಿಕವಾಗಿ ತಯಾರಾಗಿರಬಹುದು ಮಾತ್ರವಲ್ಲ ಅವುಗಳನ್ನು ಬಹುಶಃ ಅವುಗಳನ್ನು ತಾಮ್ರದಿಂದ ಪ್ರತ್ಯೇಕಿಸಿ ಕೂಡಾ ನೋಡಿಲ್ಲದಿರುವ ಸಾಧ್ಯತೆಯೂ ಇರಬಹುದಾಗಿದೆ.^[೨೯] ಆದಾಗ್ಯೂ ಈಗ ತಿಳಿಯಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ಬಹುಸಂಖ್ಯೆಯ ತಾಮ್ರ-ಸತು/ಸತುವು ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳ ಲಭ್ಯತೆಯು ಸೂಚಿಸುವುದೇನೆಂದರೆ ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಕನಿಷ್ಠ ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕ ತಯಾರಿಸಲ್ಪಟ್ಟವಾಗಿದ್ದು ಹಾಗೂ ಅನೇಕವು ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸೂಚಕ ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣದ ಬಣ್ಣ ಮೂಡುವುದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾದ 12% wtಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಟ್ಟದ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅಂಶಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರಬಹುದಾಗಿದೆ.^[೩೦]

8ನೇ-7ನೇ ಶತಮಾನ BCಯ ಹೊತ್ತಿನ ಅಸ್ಸೀರಿಯಾದ ಶಾಸನಲಿಪಿಗಳುಳ್ಳ ಜೇಡಿಫಲಕಗಳು ‘ಪರ್ವತಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿನ ತಾಮ್ರದ’ ವಿಪರೀತ ಬಳಕೆಯ ಬಗ್ಗೆ ನಮೂದಿಸಿರುವುದು ಬಹುಶಃ 'ನೈಸರ್ಗಿಕ ' ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಬಗ್ಗೆಯಾಗಿರಬಹುದು.^[೩೧] ಓರೇಯ್‌ಚಾಲ್ಕೋಸ್‌ , ಈ ಪದದ ಪ್ರಾಚೀನ ಗ್ರೀಕ್‌ ಭಾಷಾಂತರವಾಗಿದ್ದು, ಲ್ಯಾಟಿನ್‌ನಲ್ಲಿನ ‘ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣ ವರ್ಣದ ತಾಮ್ರ’ ಎಂಬರ್ಥ ಬರುವಂತಹಾ ಔರಿಚಾಲ್ಕಮ್‌ ವೆಂಬ ಪದ ಬಳಕೆ ಆರಂಭವಾಗಿದ್ದುದು ನಂತರ ಹಿತ್ತಾಳೆಗೆ ಮಾನಕ ಪದವೇ ಆಗಿಹೋಯಿತು.^[೩೨] 4ನೇ ಶತಮಾನ BCಯಲ್ಲಿ ಪ್ಲಾಟೋಗೆ ಓರೇಯ್‌ಚಾಲ್ಕೋಸ್‌ ಅಪರೂಪದ ಲೋಹ ಹಾಗೂ ಸರಿಸುಮಾರು ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣದ್ದೇ^[೩೩] ಮೌಲ್ಯವಿರುವಂತಹಾ ಲೋಹವೆಂದು ಗೊತ್ತಿದ್ದರೆ ಪ್ಲಿನಿಯು ಸೈಪ್ರಸ್‌ ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಅದಿರು ನಿಕ್ಷೇಪಗಳಿಂದ ಹೊರತೆಗೆಯಲ್ಪಟ್ಟ ಔರಿಚಾಲ್ಕಮ್‌ 1ನೇ ಶತಮಾನ ADಯ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಹೇಗೆ ಬರಿದಾಗಿಹೋಯಿತು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾರೆ.^[೩೪]

ರೋಮನ್‌ ವಿಶ್ವದಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆ ತಯಾರಿಕೆ

ಮೊದಲನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಕೊನೆಯ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ BC ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಬಳಕೆಯು ಪಶ್ಚಿಮದಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಟನ್‌^[೩೫] ಮತ್ತು ಸ್ಪೇನ್‌^[೩೬] ಗಳಿಂದ ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಆಫ್ಘಾನಿಸ್ತಾನ, ಪಾಕಿಸ್ತಾನ ಹಾಗೂ ಭಾರತಗಳವರೆಗೆ ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಭೌಗೋಳಿಕ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಿಸಿತ್ತು.^[೩೭] ಲೋಹಕಾಂತೀಯ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವುಗಳ ಅದಿರುಗಳಿಂದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕ ಉತ್ಪಾದನೆಯು ಪರಿಚಿತವಾದ ಮಧ್ಯಪ್ರಾಚ್ಯ ಹಾಗೂ ಪೌರಸ್ತ್ಯ ಮೆಡಿಟರೇನಿಯನ್‌ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಪ್ರಭಾವದಿಂದ ಹಾಗೂ ರಫ್ತುಗಳಿಂದ ಇದರ ಬಳಕೆಯು ಉತ್ತೇಜಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರಬಹುದಾಗಿದೆ.^[೩೮] ಸ್ಟ್ರಾಬೋ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ ಹಾಗೆ, 4ನೇ ಶತಮಾನ BCಯ ಲೇಖಕ ಥಿಯೋಪಾಂಪಸ್‌, ಟರ್ಕಿಯಲ್ಲಿನ ಆಂಡೆರಾದಲ್ಲಿ ಭೂಮಿಗೆ/ನೆಲಕ್ಕೆ ಶಾಖ ನೀಡುವ ಮೂಲಕ ಹೇಗೆ ‘ನಕಲಿ ಬೆಳ್ಳಿಯ ತೊಟ್ಟುಗಳು’ ಉತ್ಪಾದಿತವಾದವು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾರೆ, ಇವುಗಳು ಬಹುಶಃ ತಾಮ್ರವನ್ನು ಓರೇಯ್‌ಚಾಲ್ಕೋಸ್‌^[೩೯] ಆಗಿ ಬದಲಾಯಿಸಬಲ್ಲ ಲೋಹಕಾಂತೀಯ ಸತು/ಸತುವು, ಆಗಿರಬಹುದು. 1ನೇ ಶತಮಾನ BCಯಲ್ಲಿ ಗ್ರೀಕ್‌ ವ್ಯಕ್ತಿ ಡಯೋಸ್ಕಾರೈಡ್ಸ್‌ ಸತು/ಸತುವು ಅಥವಾ ಹಿತ್ತಾಳೆಗಳ ಅದಿರನ್ನು ಕರಗಿಸಲು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದ ಕುಲುಮೆಗಳ ಗೋಡೆಗಳ ಮೇಲೆ ಹೇಗೆ ಕ್ಯಾಡ್ಮಿಯಾ (ಸತು/ಸತುವು ಆಕ್ಸೈಡ್‌) ಕಂಡುಬರುತ್ತಿತ್ತು ಹಾಗೂ ಅದನ್ನು ಹೇಗೆ ನಂತರ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸಲು ಬಳಸಬಹುದು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವರಣೆ ನೀಡಿದ್ದುದರಿಂದ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಖನಿಜಗಳು ಹಾಗೂ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ನಡುವಿನ ಸಂಬಂಧವಿರುವುದನ್ನು ಗುರುತಿಸಿದ್ದಂತೆ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ.^[೪೦]

ಮೊದಲನೇ ಶತಮಾನ BCಯ ವೇಳೆಗೆ ನಾಣ್ಯಗಳನ್ನು ಟಂಕಿಸಲು ಫ್ರಿಜಿಯಾ ಹಾಗೂ ಬಿಥಿನಿಯಾ,^[೪೧] ಗಳಲ್ಲಿ ಅಗತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣದಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯು ಲಭ್ಯವಿರುತ್ತಿತ್ತು ಹಾಗೂ ನಂತರ 23 BCಯ ಅವಧಿಯ ಆಗಸ್ಟನ್‌ ನಾಣ್ಯಪದ್ಧತಿಯ ಸುಧಾರಣೆಯ ನಂತರವೂ ಲಭ್ಯವಿದ್ದುದಲ್ಲದೇ ರೋಮನ್‌ ನಾಣ್ಯಗಳಾದ ಡುಪೊಂಡೈಗಳು ಹಾಗೂ ಸೆಸ್ಟೆರ್ಟೈಗಳ ನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸಲು ಕೂಡಾ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.^[೪೨] ರೋಮನ್‌ ವಿಶ್ವದಾದ್ಯಂತ ನಾಣ್ಯ ಟಂಕಿಸುವಿಕೆಗೆ ಹಾಗೂ ಸೇನಾ ಉಪಕರಣಗಳ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಏಕರೂಪವಾಗಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಬಳಕೆಯು ಈ ಉದ್ಯಮದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಹಂತದ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಸರ್ಕಾರವೂ ಒಳಗೊಂಡಿದ್ದುದನ್ನು ಸೂಚಿಸುವುದಲ್ಲದೇ,^[೪೩] ಇದೇ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಅಂದರೆ ರೋಮನ್‌ ಅಧಿಪತ್ಯದೊಂದಿಗೆ ಇದು ಸಂಬಂಧಿಸಿದ್ದುದರ ಕಾರಣವಾಗಿಯೇ ಪ್ಯಾಲೆಸ್ಟೈನ್‌ನಲ್ಲಿನ ಯಹೂದೀ ಸಮುದಾಯಗಳು ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿಯೇ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಬಹಿಷ್ಕರಿಸಿರಬಹುದಾದ ಸಾಧ್ಯತೆ ಇದೆ.^[೪೪]

ಸತು/ಸತುವು ಧೂಮವನ್ನು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಿ ಅದು ತಾಮ್ರದೊಂದಿಗೆ ವರ್ತಿಸುವ ಹಾಗಾಗುವ ಮಟ್ಟಿಗೆ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವುಗಳ ಅದಿರುಗಳನ್ನು ಒಟ್ಟಿಗೆ ತಾಪಕ್ಕೊಳಪಡಿಸುವ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಮೂಲಕ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ತಯಾರಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಅಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ನಡೆಸುತ್ತಿದ್ದುದರೆಂಬುದಕ್ಕೆ ಉತ್ತಮ ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ದಾಖಲೆಗಳು/ಪುರಾವೆಗಳು ಲಭ್ಯವಿವೆ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣದ ಮೂಲಕ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸಲು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿದ್ದ ಮೂಸೆಗಳನ್ನು ಜರ್ಮನಿಯ ಕ್ಸಾಂಟೆನ್‌^[೪೫] ಹಾಗೂ [[ನಿಡ್ಡಾ{{/0}2/}, ಫ್ರಾನ್ಸ್‌‌ನ ಲೈಯಾನ್‌ ಹಾಗೂ ಬ್ರಿಟನ್‌ನ ಬಹುಸಂಖ್ಯೆಯ ಪ್ರದೇಶಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ರೋಮನ್‌ ಅವಧಿಯ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಲಾಗಿದೆ.|ನಿಡ್ಡಾ{{/0}2/}, ಫ್ರಾನ್ಸ್‌‌ನ^[೪೬] ಲೈಯಾನ್‌ ಹಾಗೂ ಬ್ರಿಟನ್‌ನ ಬಹುಸಂಖ್ಯೆಯ ಪ್ರದೇಶಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ರೋಮನ್‌ ಅವಧಿಯ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಲಾಗಿದೆ.^[೪೭]]] ಅವು ಗಾತ್ರದಲ್ಲಿ ನಾಜೂಕಾದ ಓಕ್‌‌ಬೀಜದಷ್ಟು ಗಾತ್ರದಿಂದ ದೊಡ್ಡದಾದ ಜಾಡಿಗಳ ಮಾದರಿಗಳವರೆಗೆ ವಿವಿಧ ಗಾತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿದ್ದವು ಆದರೆ ಎಲ್ಲವೂ ಒಳಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಮಾಣದ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೊಂದಿವೆಯಲ್ಲದೇ ಮುಚ್ಚಳಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ.^[೪೬] ಕಿಟ್ಟಗಳಿರುವ ಅಥವಾ ಲೋಹದ ಪ್ರಿಲ್‌ಗಳಿರುವ ಯಾವುದೇ ಲಕ್ಷಣಗಳಿಲ್ಲದ ಕಾರಣ ಸತು/ಸತುವು ಖನಿಜಗಳನ್ನು ಶಾಖಕ್ಕೊಳಪಡಿಸಿ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಧೂಮವು ರಚನೆಯಾಗುವಂತೆ ಮಾಡಿ ಅದು ಘನಸ್ಥಿತಿಯ ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯಾವರ್ತನೆಯಲ್ಲಿ ಲೋಹಕಾಂತೀಯ ತಾಮ್ರದೊಂದಿಗೆ ವರ್ತಿಸುವಂತೆ ಮಾಡಿರಬಹುದು ಎಂಬುದನ್ನು ಸೂಚಿಸಿರಬಹುದು. ಈ ಮೂಸೆಗಳ ರಚನೆಯು ರಂಧ್ರಸಹಿತವಾಗಿದ್ದು ಬಹುಶಃ ಒತ್ತಡವು ಸಂಚಯಗೊಳ್ಳುವುದನ್ನು ತಡೆಯಲು ಹೊಂದಿದ್ದವು ಇದರ ಜೊತೆಗೆ ಅನೇಕವು ಒತ್ತಡ^[೪೬] ವನ್ನು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಲು ವಿನ್ಯಾಸಿಸಿರಬಹುದಾದ ಅಥವಾ ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಸತು/ಸತುವು ಖನಿಜಗಳನ್ನು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಕೊನೆಯ ಸಮೀಪದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಲು ಮುಚ್ಚಳಗಳಲ್ಲಿ ಸಣ್ಣ ಸಣ್ಣ ರಂಧ್ರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಡಯೋಸ್ಕಾರೈಡ್ಸ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಕೆಲಸ ಮಾಡಲು ಹಾಗೂ ಕೊನೆಗೆ ಮೆರುಗು ನೀಡಲು ಸತು/ಸತುವು ಖನಿಜಗಳನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಎಂದು ನಮೂದಿಸಿದ್ದಾರೆ, ಇದನ್ನು ಬಹುಶಃ ಎರಡನೇ ಮಜಲಿನ ಸೇರ್ಪಡಿಕೆಗಳನ್ನು ಉದ್ದೇಶಿಸಿ ಹೇಳಿರಬಹುದು.^[೪೮]

ಪ್ರಾಚೀನ ರೋಮನ್‌ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ತಯಾರಿಸಲಾದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಲ್ಲಿ ಸತು/ಸತುವುನ ಅಂಶವು 20%ರಿಂದ 28% wtಗಳವರೆಗೆ ವಿವಿಧ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿರುತ್ತಿತ್ತು.^[೪೯] ನಾಣ್ಯ ಟಂಕಿಸುವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಹೆಚ್ಚಿನ ಬಳಕೆಯಿಂದಾಗಿ ಮೊದಲನೇ ಶತಮಾನ ADಯಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆ ವಸ್ತುಗಳ ಬಳಕೆಯು ಇಳಿಮುಖವಾದುದು ಬಹುಶಃ ಮರುಬಳಕೆಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಆಗುತ್ತಿದ್ದ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅಂಶದಲ್ಲಿನ ನಷ್ಟ ಹಾಗೂ ಅದರಿಂದ ಹೊಸ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ತಯಾರಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಅಡ್ಡಿಯಾಗುತ್ತಿದ್ದುದನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತಿದ್ದಿರಬಹುದು.^[೫೦] ಆದಾಗ್ಯೂ ಈಗಿರುವ ಅಭಿಪ್ರಾಯದ ಪ್ರಕಾರ ಸಂಯೋಜನೆ^[೫೧] ಯಲ್ಲಿನ ಬದಲಾವಣೆಯು ಬಹುಶಃ ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿದ್ದು ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಒಟ್ಟಾರೆ ಬಳಕೆಯು ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಅಧಿಕವಾಗಿದ್ದು ಎಲ್ಲಾ ತಾಮ್ರ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳ ಸುಮಾರು 40%ರಷ್ಟನ್ನು ರೋಮನ್‌ ವಿಶ್ವದಲ್ಲಿಯೇ 4ನೇ ಶತಮಾನ ADಯ ವೇಳೆಗೆ ಬಳಸಲಾಗಿತ್ತು.^[೫೨]

ಮಧ್ಯಯುಗೀಯ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆ

ರೋಮನ್‌ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಪತನಾ ನಂತರದ ತಕ್ಷಣದ ಶತಮಾನಗಳ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿನ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಉತ್ಪಾದನೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ವಿವರಗಳು ಲಭ್ಯವಿಲ್ಲ. ಪಾಶ್ಚಿಮಾತ್ಯ ಯೂರೋಪಿನ ಕಂಚಿನ ವ್ಯಾಪಾರದಿಂದಾಗಿ ತವರದ ವ್ಯಾಪಾರದಲ್ಲಿ ಉಂಟಾದ ತಡೆಯು ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಬಗೆಗಿನ ಜನಪ್ರಿಯತೆ ಹೆಚ್ಚಾಗಲು ಕೊಡುಗೆ ನೀಡಿರಬಹುದು ಹಾಗೂ ಇದರಿಂದಾಗಿ 6ನೇ-7ನೇ ಶತಮಾನ ADಗಳ ವೇಳೆಗೆ 90%ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚಿನ ಈಜಿಪ್ಟ್‌ನಲ್ಲಿನ ತಾಮ್ರ ಮಿಶ್ರಲೋಹ ಮನುಜಕೃತಿಗಳು ಹಿತ್ತಾಳೆಯಿಂದ ರಚಿತವಾಗಿದ್ದವು.^[೫೩] ಆದಾಗ್ಯೂ ಇತರೆ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಮಹಮ್ಮದೀಯ/ಇಸ್ಲಾಮೀಯ ಹಾಗೂ ಬೈಜಾಂಟೈನ್‌ ವಿಶ್ವಗಳ ನಡುವೆ ಅಲ್ಪ ತವರದ ಕಂಚುಗಳು ಕೂಡಾ ಬಳಸಲ್ಪಡುತ್ತಿದ್ದವು ಹಾಗೂ ಲೋಹದ ಉದ್ದೇಶ ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಲಭ್ಯತೆಯು ಸ್ಥಳೀಯ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ನಿಲುವುಗಳ ಮೇಲೆ ವ್ಯತ್ಯಾಸ ಹೊಂದುತ್ತಿದ್ದವು.^[೫೪] ಇದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿ ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ನಿಜವಾದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ಬಳಕೆಯು ಪಾಶ್ಚಿಮಾತ್ಯ ಯೂರೋಪಿನಲ್ಲಿ ಬಂದೂಕು ಲೋಹ ಹಾಗೂ ಇನ್ನಿತರ ವಿಭಿನ್ನ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳಿಗೆ^[೫೫] ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಇಳಿಕೆ ಕಂಡುಬಂದಿತ್ತು ಆದರೆ ಮೊದಲ ಸಹಸ್ರಮಾನ ADಯ ಅಂತ್ಯದ ವೇಳೆಗೆ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಮನುಜಕೃತಿಗಳು ಸ್ಕಾಟ್‌ಲೆಂಡ್‌ನಲ್ಲಿನ ಸ್ಕಾಂಡಿನೇವಿಯಾದ ಸಮಾಧಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದವು,^[೫೬] ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ನಾಣ್ಯಗಳ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ನಾರ್ಥಂಬ್ರಿಯಾ^[೫೭] ದಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಹಾಗೂ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಪುರಾವೆಗಳು ಮಧ್ಯಯುಗೀಯ ಅವಧಿಯುದ್ದಕ್ಕೂ,^[೫೮] ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಯ ಪ್ರಧಾನ ಕೇಂದ್ರಗಳಾಗಿಯೇ ಮುಂದುವರೆದ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಡೈನಾಂಟ್‌ - ಈಗಲೂ ಫ್ರೆಂಚ್‌ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಸಂಗ್ರಹವಾಗಿ ಡೈನಾಂಟೆರೀ ಎಂದು ಕರೆಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಹಿತ್ತಾಳೆ ವಸ್ತುಗಳ ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ ಅದಿರುಗಳಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಮಂತವಾಗಿದ್ದ ಜರ್ಮನಿಯಲ್ಲಿ^[೫೯] ಹಾಗೂ ದ ಲೋ ಕಂಟ್ರೀಸ್‌^[೬೦] ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿವೆ. ಆಧುನಿಕ ಬೆಲ್ಜಿಯಂನ ಲೀಗೆಯಲ್ಲಿನ St ಬರ್ತಲೋಮ್ಯೂ'ರ ಚರ್ಚ್‌ನಲ್ಲಿರುವ (1117ರಕ್ಕೆ ಮುನ್ನ) ಜ್ಞಾನಸ್ನಾನದ ತೈಲದಾನಿಯು ರೋಮನೆಸ್ಕ್‌ ಶೈಲಿಯ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಎರಕದ ಮಹೋನ್ನತ ಕೃತಿಯಾಗಿದೆ.

ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಬಳಕೆಯು ಮುಂದುವರೆಯಿತಾದರೂ ಯೂರೋಪ್‌ ಹಾಗೂ ಇಸ್ಲಾಮೀಯ ವಿಶ್ವದ ಲಿಖಿತ ದಾಖಲೆಗಳು ಅಧಿಕ ತಾಪಮಾನದಲ್ಲಿ ಮುಚ್ಚಳವಿಲ್ಲದ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ದ್ರವರೂಪಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಿಸುತ್ತವೆ.^[೬೧] ಇಸ್ಲಾಮೀಯ/ಮಹಮ್ಮದೀಯ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣವು ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅದಿರುಗಳ ಬದಲಿಗೆ ಟುಟಿಯಾ ಅಥವಾ ಟುಟ್ಟಿ ಎಂದು ಹೆಸರಾದ ಸತು/ಸತುವು ಆಕ್ಸೈಡ್‌ಅನ್ನು ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಹಾಗೂ ಇದರಿಂದಾಗಿ ಕಡಿಮೆ ಪ್ರಮಾಣದ ಕಬ್ಬಿಣ ಕಲ್ಮಶಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಲೋಹ ಉತ್ಪಾದನೆಯಾಗುತ್ತಿತ್ತು.^[೬೨] ಬಹುಸಂಖ್ಯೆಯ ಇಸ್ಲಾಮೀಯ/ಮಹಮ್ಮದೀಯ ಲೇಖಕರು ಹಾಗೂ 13ನೇ ಶತಮಾನದ ಇಟಲಿಯ ಮಾರ್ಕೋ ಪೋಲೋ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅದಿರುಗಳ ಉತ್ಪತನ/ಸಂಸ್ಕರಣ ಮಾಡಿ ನಂತರ ಕ್ಲೇ ಅಥವಾ ಕಬ್ಬಿಣದ ಸರಳುಗಳಾಗಿ ಸಲಿಲೀಕರಿಸಿ ಹೇಗೆ ಅದನ್ನು ಪಡೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ, ಇರಾನ್‌ನ ಕುಷ್‌ನಲ್ಲಿ ಇದರ ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಉದಾಹರಣೆಗಳು ಲಭ್ಯವಿವೆ.^[೬೩] ನಂತರ ಅದನ್ನು ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಗೆ ಅಥವಾ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಉದ್ದೇಶಗಳಿಗೆ ಬಳಸಬಹುದಿತ್ತು. 10ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಯೆಮೆನ್‌ ಅಲ್‌-ಹಮ್ದಾನಿ ಅಲ್‌-ಇಗ್ಲಿಮಿಯಾ, ಪ್ರಾಯಶಃ ಸತು/ಸತುವು ಆಕ್ಸೈಡ್‌ಅನ್ನು, ಕರಗಿಸಿದ ತಾಮ್ರದ ಮೇಲೆ ಹರಡುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯು ಟುಟಿಯಾ ಧೂಮವನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸುತ್ತಿತ್ತು ಹಾಗೂ ನಂತರ ಲೋಹದೊಂದಿಗೆ ವರ್ತಿಸುತ್ತಿತ್ತು ಎಂದು ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ.^[೬೪] 13ನೇ ಶತಮಾನದ ಇರಾನಿನ ಲೇಖಕ ಅಲ್‌-ಕಷನಿ ಮತ್ತೂ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಂಕೀರ್ಣತೆಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾ ಕರಗಿದ ಲೋಹದ ಮೇಲ್ಮೈಗೆ ಸೇರಿಸುವ ಮುನ್ನ ಅದರಲ್ಲಿ ಟುಟಿಯಾ ವನ್ನು ಒಣದ್ರಾಕ್ಷಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಮಿಶ್ರಣ ಮಾಡಿ ಲಘುವಾಗಿ ಕಾಯಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ತಾತ್ಕಾಲಿಕವಾಗಿ ಸತು/ಸತುವು ಧೂಮವು ಹೊರಗೆ ಹೋಗಿ ನಷ್ಟವಾಗದಿರುವಂತೆ ಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಮುಚ್ಚಳವನ್ನು ಹಾಕಲಾಗುತ್ತದೆ.^[೬೫]

ಯೂರೋಪ್‌ನಲ್ಲಿ ಇದೇರೀತಿಯ ಮುಚ್ಚಳವಿಲ್ಲದ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ ದ್ರವೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯು ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದುದಲ್ಲದೇ ಇದು ಪ್ರಾಯಶಃ ರೋಮನ್‌ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಿಂತ ಕಡಿಮೆ ದಕ್ಷತೆಯಾಗಿದ್ದಿರಬಹುದು ಹಾಗೂ 13ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಆಲ್ಬರ್ಟಸ್‌ ಮ್ಯಾಗ್ನಸ್‌ರು ಟುಟ್ಟಿ ಎಂಬ ಪದ ಬಳಸಿದ್ದುದು ಇಸ್ಲಾಮೀಯ/ಮಹಮ್ಮದೀಯ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನದ ಪ್ರಭಾವವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.^[೬೬] 12ನೇ ಶತಮಾನದ ಜರ್ಮನ್‌ ಸನ್ಯಾಸಿ ಥಿಯೋಫಿಲಸ್‌ ಮುಂಚೆಯೇ ಸುಡಲ್ಪಟ್ಟ ಮೂಸೆಗಳ ಆರನೇ ಒಂದು ಭಾಗದಷ್ಟು ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ ಪುಡಿ ಹಾಗೂ ಇದ್ದಲುಗಳನ್ನು ತುಂಬಿದ್ದು ನಂತರ ಕರಗಿಸುವ ಮುನ್ನ ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಇದ್ದಲುಗಳನ್ನು ಮೇಲ್ಮೈಯಲ್ಲಿ ತುಂಬಿಸಿ ನಂತರ, ಅದನ್ನು ಕಲಕಿ ನಂತರ ಮತ್ತೆ ತುಂಬಲಾಗುತ್ತದೆ. ಅಂತಿಮ ಉತ್ಪನ್ನದ ಎರಕ ಹೊಯ್ದ ನಂತರ ಮತ್ತೆ ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ನೊಡನೆ ಕರಗಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಎರಡನೇ ಕರಗಿಸುವಿಕೆಯನ್ನು ಅಧಿಕ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಹೀರಿಕೊಳ್ಳಲಾಗುವ ಹಾಗೆ ಕಡಿಮೆ ಉಷ್ಣತೆಯಲ್ಲಿ ನಡೆಸಿದರೆ ಉತ್ತಮ ಎಂಬ ಸಲಹೆಯನ್ನು ನೀಡಲಾಗಿತ್ತು.^[೬೭] ಆಲ್ಬರ್ಟಸ್‌ ಮ್ಯಾಗ್ನಸ್‌ರು ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ ಹಾಗೂ ಟುಟ್ಟಿಗಳೆರಡರ 'ಶಕ್ತಿ'ಯೂ ಕೂಡಾ ಧೂಮರೂಪದಿಂದ ಹೊರಹೋಗಬಹುದು ಹಾಗೂ ಹೇಗೆ ಪುಡಿ ಮಾಡಿದ ಗಾಜನ್ನು ಸೇರಿಸುವ ಮೂಲಕ ಲೋಹಕ್ಕೆ ಅದನ್ನು ಬಂಧಿಸಲಾಗುವ ಹಾಗೆ ತೆಳುಪದರ/ಫಿಲ್ಮ್‌ ರಚಿಸಬಹುದು ಎಂದು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ್ದರು.^[೬೮] ಡಾರ್ಟ್ಮಂಡ್‌ನ ಜರ್ಮನ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಯ ಮೂಸೆಗಳು 10ನೇ ಶತಮಾನ ADಯವು ಹಾಗೂ ವೆಸ್ಟ್‌ಫೇಲಿಯಾದಲ್ಲಿನ ಸೋಯೆಸ್ಟ್‌‌ ಹಾಗೂ ಷ್ವೆರ್ಟೆ ಸುಮಾರು 13ನೇ ಶತಮಾನದ ವೇಳೆಯವಾಗಿದ್ದು ಸತು/ಸತುವು ಆವಿಯಾಗುವುದನ್ನು ತಡೆಯಲು ಉಪಯೋಗಿಸಿರಬಹುದಾದ ಸೋಯೆಸ್ಟ್‌ನ ಸಿರಾಮಿಕ್‌ ತಟ್ಟೆಗಳು ಅಳ್ಳಕ ಮುಚ್ಚಳಗಳಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸಿರಬಹುದಾದರೂ ಮುಚ್ಚಳವಿಲ್ಲದ ಹಾಗೂ ದ್ರವೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಮೂಲಕ ಒಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ಕಿಟ್ಟವು ಕಟ್ಟಿರುತ್ತಿದ್ದವೆಂಬ ಥಿಯೋಫಿಲಸ್‌'ರ ಹೇಳಿಕೆಯನ್ನು ಬೆಂಬಲಿಸಿವೆ.^[೬೯]

ನವೋದಯ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಮಧ್ಯಯುಗದ ನಂತರದ ಯೂರೋಪ್‌ನಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆ

ಯೂರೋಪ್‌ನಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆ ತಯಾರಿಕೆಯ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಹಾಗೂ ಕಾರ್ಯಚಟುವಟಿಕೆಗಳೆರಡರಲ್ಲೂ ನವೋದಯವು ಪ್ರಮುಖ ಬದಲಾವಣೆಗಳನ್ನು ತಂದಿತು. 15ನೇ ಶತಮಾನದ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಜರ್ಮನಿಯ ಜ್ವಿಕ್ಕಾವುನಲ್ಲಿ ಮುಚ್ಚಳವಿದ್ದ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಮೂಸೆಗಳ ನವೀಕೃತ ಬಳಕೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ.^[೭೦] ಈ ಬೃಹತ್‌ ಮೂಸೆಗಳು c.20kgಯಷ್ಟು ಪ್ರಮಾಣದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸಬಲ್ಲವಾಗಿದ್ದವು.^[೭೧] ಅವುಗಳ ಒಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ಕಿಟ್ಟಗಳ ಕುರುಹುಗಳಿದ್ದವು ಹಾಗೂ ಲೋಹದ ಚೂರುಗಳು ಕೂಡಾ ಇದ್ದವು. ಅವುಗಳ ಅಸಮರೂಪದ ಸಂಯೋಜನೆಗಳು ಅವು ಸಂಪೂರ್ಣ ದ್ರವೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಬಳಸದ ಅಲ್ಪ ತಾಪಮಾನದ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಾಗಿರಬಹುದು ಎಂಬುದನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತವೆ.^[೭೨] ಮೂಸೆಗಳ ಮುಚ್ಚಳಗಳು ಸಣ್ಣ ರಂಧ್ರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಸಂಭಾವ್ಯವಾಗಿ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಹೀರಿಕೆಯನ್ನು ಅಂತಿಮ ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿಸಲು ಅವುಗಳನ್ನು ಮಣ್ಣಿನ ಬೆಣೆಗಳ ಮೂಲಕ ಮುಚ್ಚಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.^[೭೩] ನಂತರ ತ್ರಿಕೋನಾಕಾರದ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಎರಕ ಹೊಯ್ಯಲು ಕರಗಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.^[೭೪]

ಬಿರಿಂಗುಕ್ಕಿಯೋ, ಎರ್ಕರ್‌ ಹಾಗೂ ಅಗ್ರಿಕೋಲಾರಂತಹಾ 16ನೇ ಶತಮಾನದ ತಾಂತ್ರಿಕ ಲೇಖಕರು ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣದ ಮೂಲಕ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಯ ವಿವಿಧ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ್ದು ಹಿತ್ತಾಳೆಗೆ ಬದಲಾದಂತೆ ಭಾರವಾಗುತ್ತದೆ ಹಾಗೂ ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ ಸೇರಿಸಿದಷ್ಟು ಚಿನ್ನ/ಸ್ವರ್ಣದ ಹೊಳಪನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತದೆ ಎಂದು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ನಿಜವಾದ ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಅರ್ಥೈಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಮೀಪದ ಆಲೋಚನೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರು.^[೭೫] ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಇಟ್ಟಿಗೆಗಳು ಕೂಡಾ ಹೆಚ್ಚು ಸರ್ವೇಸಾಮಾನ್ಯವಾದ ಲೋಹವಾಗುತ್ತಿದ್ದುದಲ್ಲದೇ 1513ರ ವೇಳೆಗೆ ಭಾರತ ಹಾಗೂ ಚೀನಾಗಳಿಂದ ಲೋಹಕಾಂತೀಯ ಸತು/ಸತುವು ಲಂಡನ್‌ಗೆ ಆಮದಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಹಾಗೂ 1550ರ ವೇಳೆಗೆ ಜರ್ಮನಿಯ ರಾಮ್ಮೆಲ್ಸ್‌ಬರ್ಗ್‌ನಲ್ಲಿನ ಮೂಸೆಗಳ ಹೊಗೆಕೊಳವೆಗಳಲ್ಲಿ ಘನೀಕರಣಗೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಬಿಲ್ಲೆಗಳನ್ನು ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಮೂಲಕ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.^[೭೬]

ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಸ್ಪೆಲ್ಟರಿಂಗ್‌^[೭೭] ಎಂದು ಕರೆಯಲಾದ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಲೋಹಕಾಂತೀಯ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ತಾಮ್ರದೊಂದಿಗೆ ಬೆರಕೆ ಮಾಡಿ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ತಯಾರಿಸಬಹುದೆಂದು ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಲಾಯಿತು, ಹಾಗೂ 1657ರ ವೇಳೆಗೆ ಜರ್ಮನ್‌ ರಸಾಯನವಿಜ್ಞಾನಿ ಜೋಹಾನ್ನ್‌ ಗ್ಲೌಬರ್‌ ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ ಎಂದರೆ “ಮತ್ತೇನಲ್ಲ ಬದಲಿಗೆ ಕರಗಲಾರದ ಸತು/ಸತುವು” ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವು ಒಂದು “ಅರ್ಧ ಹದವಾದ ಲೋಹ.” ಎಂದು ಗುರುತಿಸಿದ್ದರು.^[೭೮] ಆದಾಗ್ಯೂ ಕೆಲ ಪ್ರಾಚೀನ ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್‌ನಲ್ಲಿನ ಅಧಿಕ ಸತು/ಸತುವು, ಅಲ್ಪ ಕಬ್ಬಿಣದಂಶ ಹೊಂದಿದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯ 1530ರ ವೈಟ್‌ಮ್ಯಾನ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಸ್ಮಾರಕ ಅಲಂಕಾರ ಫಲಕದಂತಹವನ್ನು ತಾಮ್ರವನ್ನು ಸತು/ಸತುವು ವಿನೊಂದಿಗೆ ಬೆರಕೆ ಮಾಡಿ ತಯಾರಿಸಿರಬಹುದಾಗಿದೆ ಹಾಗೂ ಚೀನಾದ ಕೆಲ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಇಟ್ಟಿಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದಂತಹಾ ಕ್ಯಾಡ್ಮಿಯಂನ ಕುರುಹುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ.^[೭೭]

ಆದಾಗ್ಯೂ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಲಾಗಿರಲಿಲ್ಲ ಹಾಗೂ 19ನೇ ಶತಮಾನದ ಆದಿಭಾಗದಷ್ಟು ವಿಳಂಬವಾಗಿ ಘನಸ್ಥಿತಿ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣವನ್ನು ಗುಮ್ಮಟವಿರುವ/ಛಾವಣಿಯಿರುವ/ಮುಚ್ಚಳವಿರುವ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ 900-950 ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಷಿಯಸ್‌ಗಳವರೆಗಿನ ತಾಪಮಾನದಲ್ಲಿ 10 ಗಂಟೆಗಳವರೆಗೆ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬಹುದಾದ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಣೆಗಳಿವೆ.^[೭೯] ಐರೋಪ್ಯ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಉದ್ಯಮವು 16ನೇ ಶತಮಾನದ ಬ್ಯಾಟರಿ ಸರಕುಗಳ ಉತ್ಪಾದನೆಯಲ್ಲಿ ಜಲಚಾಲಿತ ಸುತ್ತಿಗೆಗಳ ಪರಿಚಯದಂತಹಾ ನಾವೀನ್ಯತೆಗಳ ಸಹಾಯದಿಂದ ಮಧ್ಯಯುಗಾನಂತರದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿಯೂ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಹೊಂದುತ್ತಾ ಬಂದಿತು.^[೮೦] 1559ರ ವೇಳೆಗೆ ಜರ್ಮನಿಯ ನಗರ ಆಛೆನ್‌ ಒಂದೇ ಪ್ರತಿವರ್ಷಕ್ಕೆ 300,000 cwtಗಳಷ್ಟು ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ತಯಾರಿಸುವಷ್ಟು ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ಹೊಂದಿತ್ತು.^[೮೦] 16ನೇ ಹಾಗೂ 17ನೇ ಶತಮಾನಗಳ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ದೋಷಪೂರಿತ ಆರಂಭಗಳ ನಂತರ ನೂತನ ಇದ್ದಲಿನಿಂದ ಉರಿಸುವ ಪ್ರತ್ಯಾವರ್ತಿತ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ ಕರಗಿಸಿದ ಅಗ್ಗದ ತಾಮ್ರದ ಹೇರಳ ಲಭ್ಯತೆಯ ಅನುಕೂಲ ಪಡೆದುಕೊಂಡು ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್‌ನಲ್ಲಿ ಕೂಡಾ ಹಿತ್ತಾಳೆ ಉದ್ಯಮವು ಆರಂಭವಾಯಿತು.^[೮೧] 1723ರಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಸ್ಟಾಲ್‌ನ ಹಿತ್ತಾಳೆ ತಯಾರಕ ನೆಹೆಮಯ್ಯ ಚಾಂಪಿಯನ್‌ ಕರಗಿದ ಲೋಹವನ್ನು ತಂಪಾದ ನೀರಲ್ಲಿ ಹಾಯಿಸುವ ಮೂಲಕ ತಯಾರಿಸಲಾದ ಹರಳುಹರಳಾಗಿಸಿದ ತಾಮ್ರದ ಬಳಕೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಹಕ್ಕುಸ್ವಾಮ್ಯ ಪಡೆದರು.^[೮೨] ಇದು ತಾಮ್ರದ ಮೇಲ್ಮೈ ವಿಸ್ತೀರ್ಣವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿ ಅದರ ಮೂಲಕ ವರ್ತಿಸುವಂತೆ ಹಾಗೂ ಈ ತಂತ್ರದ ಮೂಲಕ 33% wtವರೆಗೆ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅಂಶಗಳನ್ನು ಹೊಂದುವ ಹಾಗೆ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ವರದಿಯಾಗಿತ್ತು.^[೮೩]

1738ರಲ್ಲಿ ನೆಹೆಮಯ್ಯ'ರ ಪುತ್ರ ವಿಲಿಯಂ ಚಾಂಪಿಯನ್‌ ಪ್ರಥಮ ಔದ್ಯಮಿಕ ಮಟ್ಟದ ಜಿನುಗುವಿಕೆಯ ಡಿಸ್ಟಿಲೇಷನ್‌ ಪೆರ್‌ ಡೆಸ್ಸೆನ್‌ಕಮ್‌ ಅಥವಾ ‘ದ ಇಂಗ್ಲಿಷ್‌ ಪ್ರೋಸೆಸ್‌' ಎಂದು ಹೆಸರಾದ ಲೋಹಕಾಂತೀಯ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಜಿನುಗುವಿಕೆಯ ಹಕ್ಕುಸ್ವಾಮ್ಯ ಪಡೆದರು.^[೮೪] ಈ ಸ್ಥಳೀಯ ಸತು/ಸತುವುವನ್ನು ಸ್ಪೆಲ್ಟರಿಂಗ್‌ನಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಹಾಗೂ ಇದು ಹಿತ್ತಾಳೆಯಲ್ಲಿನ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಅಂಶದ ಬಗ್ಗೆ ಹಾಗೂ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣದ ಮೂಲಕ ಅಸಾಧ್ಯ ಇಲ್ಲವೇ ಕಷ್ಟಸಾಧ್ಯವೆನಿಸಿದ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಉಪಕರಣಗಳು, ಗಡಿಯಾರಗಳು, ಹಿತ್ತಾಳೆ ಗುಂಡಿಗಳು ಹಾಗೂ ವೇಷಭೂಷಣ ಆಭರಣಗಳ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಬಳಸಬಹುದಾದ ಅಧಿಕ ಸತು/ಸತುವು ಹೊಂದಿರುವ ತಾಮ್ರ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಅಧಿಕ ನಿಯಂತ್ರಣ ಪಡೆಯುವಂತೆ ಮಾಡಿತ್ತು.^[೮೫] ಆದಾಗ್ಯೂ ಚಾಂಪಿಯನ್‌ ಅಲ್ಪ ಪ್ರಮಾಣದ ಸತು/ಸತುವು ಹೊಂದಿರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು^[೮೫] ತಯಾರಿಸಲು ಅಗ್ಗದ ಸತುವಿನ ಕಾರ್ಬೋನೇಟ್‌ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ವಿಧಾನವನ್ನೇ ಮುಂದುವರೆಸಿದರಲ್ಲದೇ ಜೇನುನೊಣದ ಗೂಡಿನ ಆಕೃತಿಯ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣ ಮೂಸೆಗಳ ಪುರಾತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಉಳಿಕೆಗಳು ವಾರ್ಮ್ಲೆಯಲ್ಲಿನ ಅವರ ಕಾರ್ಯಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾಗಿವೆ.^[೮೬] 18ನೇ ಶತಮಾನದ ಅಂತಿಮ ಭಾಗದ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಅಗ್ಗದ ಸತು/ಸತುವುವಿನ ಜಿನುಗುವಿಕೆಯ ಬೆಲ್ಜಿಯಂನ ಜಾನ್‌-ಜಾಕ್ವಿಸ್‌-ಡೋನಿಯ ಸಮತಲೀಯ ಮೂಸೆಗಳು ಜನಪ್ರಿಯಗೊಂಡು ಹಾಗೂ ಸತು/ಸತುವುವಿನ^[೮೭] ಮೇಲಿನ ತೆರಿಗೆಗಳು ಜೊತೆಗೆ ಕಿಲುಬುನಿರೋಧಕ ಅಧಿಕ ಸತು/ಸತುವುವಿನಂಶದ ಮಿಶ್ರಲೋಹಗಳ ಬೇಡಿಕೆ ಹೆಚ್ಚಿದ್ದು ಸ್ಪೆಲ್ಟರಿಂಗ್‌ನ ಜನಪ್ರಿಯತೆ ಹೆಚ್ಚಲು ಕಾರಣವಾಯಿತಲ್ಲದೇ ಇದರ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಸಿಮೆಂಟೀಕರಣವನ್ನು 19ನೇ ಶತಮಾನದ ಮಧ್ಯಧ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಬಹುಮಟ್ಟಿಗೆ ತ್ಯಜಿಸಲಾಗಿತ್ತು.^[೮೮]

ಇವನ್ನೂ ನೋಡಿ

ಆಕರಗಳು

↑ ಎಂಜಿನೀರಿಂಗ್‌ ಡಿಸೈನರ್‌, v 30, n 3, ಮೇ-ಜೂನ್‌ 2004, 6-9
↑ ಮೆಷಿನರಿ ಹ್ಯಾಂಡ್‌‌ಬುಕ್‌ , ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿಯಲ್‌ ಪ್ರೆಸ್‌ Inc, ನ್ಯೂಯಾರ್ಕ್‌, ಆವೃತ್ತಿ 24, ಪುಟ 501
↑ Bearings and bearing metals, The Industrial Press, 1921, p. 29.
↑ OSH ಆನ್ಸರ್ಸ್‌ : ನಾನ್‌-ಸ್ಪಾರ್ಕಿಂಗ್‌ ಟೂಲ್ಸ್
↑ ಥಾರ್ಟನ್‌, C. P. (2007) ‘ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾನ್ಜ್‌ ಇನ್‌ ಪ್ರಿಹಿಸ್ಟೋರಿಕ್‌ ಸೌತ್‌ವೆಸ್ಟ್‌ ಏಷ್ಯಾ’ ಲಾ ನೀಸ್‌ನಲ್ಲಿ, S. ಹುಕ್‌, D. ಹಾಗೂ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (eds.) ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮೈನ್ಸ್‌ : ಸ್ಟಡೀಸ್‌ ಇನ್‌ ಆರ್ಕಿಯೋಮೆಟಲರ್ಜಿ ಲಂಡನ್‌ : ಆರ್ಚೆಟೈಪ್‌ ಪಬ್ಲಿಕೇಷನ್ಸ್‌. p.
↑ ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ, M. (1995) ‘ಫ್ರಂ ಕಾಂಟ್ರೆಫೆ ಅಂಡ್‌ ಸ್ಪ್ಯೂಟರ್‌ ಟು ಝಿಂಕ್‌: ದ ಡೆವಲಪ್‌ಮೆಂಟ್‌ ಆಫ್‌ ದ ಅಂಡರ್‌ಸ್ಟ್ಯಾಂಡಿಂಗ್‌ ಆಫ್‌ ದ ನೇಚರ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ಪೋಸ್ಟ್‌ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ’ ಹುಕ್‌, D.R. ಹಾಗೂ ಗೈಮ್‌ಸ್ಟರ್‌, D.R.M (eds) ಟ್ರೇಡ್‌ ಅಂಡ್‌ ಡಿಸ್ಕವರಿ : ದ ಸೈಂಟಿಫಿಕ್‌ ಸ್ಟಡಿ ಆಫ್‌ ಆರ್ಟಿಫ್ಯಾಕ್ಟ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ಪೋಸ್ಟ್‌ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬಿಯಾಂಡ್‌ ಲಂಡನ್‌ : ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಅಕೇಷನಲ್‌ ಪೇಪರ್ಸ್‌ 109
↑ ಕ್ರೂಡೆನ್‌'ಸ್‌ ಕಂಪ್ಲೀಟ್‌ ಕನ್‌‌ಕಾರ್ಡೆನ್ಸ್‌ p. 55
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. ಹಾಗೂ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌, K (2003) ‘ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಂಟಿಕ್ವಿಟಿ ಬೈ ಡೈರೆಕ್ಟ್‌ ರಿಡಕ್ಷನ್‌’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. ಹಾಗೂ ಲಾಂಗ್‌ನಲ್ಲಿ, J. (eds) ಮೈನಿಂಗ್‌‌ ಅಂಡ್‌ ಮೆಟಲ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಥ್ರೂ ದ ಏಜಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.227
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌ , T. ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌, M. (2008) ‘ನೇಚುರಮ್‌ ಆರ್ಸ್‌ ಇಮಿಟೇಟ್‌ : ಯೂರೋಪಿಯನ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಮೇಕಿಂಗ್‌ ಬಿಟ್ವೀನ್‌ ಕ್ರಾಫ್ಟ್‌ ಅಂಡ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌’ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌, M ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌, T. (eds) ಆರ್ಕೆಯಾಲಜಿ , ಹಿಸ್ಟರಿ ಅಂಡ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ ಇಂಟೆಗ್ರೇಟಿಂಗ್‌ ಅಪ್ರೋಚಸ್‌ ಟು ಏನ್ಷಿಯೆಂಟ್‌ ಮೆಟೀರಿಯಲ್‌ :ನಲ್ಲಿ ಲೆಫ್ಟ್‌ಕೋಸ್ಟ್‌ ಪ್ರೆಸ್‌, 170-5
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003 p.226-7
↑ Walker, Roger. "Mass, Weight, Density or Specific Gravity of Different Metals". Density of Materials. United Kingdom: SImetric.co.uk. Retrieved 2009-01-09. brass - casting, 8400-8700... brass - rolled and drawn, 8430-8730 {{cite web}}: More than one of |author= and |last= specified (help)
↑ ಆಷ್‌ಬೈ M, ಜಾನ್ಸನ್‌, K: ಮೆಟೀರಿಯಲ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಡಿಸೈನ್‌ ; ದ ಆರ್ಟ್‌ ಅಂಡ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಮೆಟೀರಿಯಲ್‌ ಸೆಲೆಕ್ಷನ್‌ ಇನ್‌ ಪ್ರಾಡಕ್ಟ್‌ ಡಿಸೈನ್‌ , ಪುಟ 223. ಎಲ್ಸೇವಿಯರ್‌ ಬಟರ್‌ವರ್ತ್‌ ಹೇನೆಮನ್‌, 2002, UK.
↑ Chase Brass & Copper Company, Inc
↑ "ನ್ಯೂಸ್‌ & ಅಲರ್ಟ್ಸ್‌ - ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾ Dept. ಆಫ್‌ ಜಸ್ಟೀಸ್‌ -ಆಫೀಸ್‌ ಆಫ್‌ ಅಟಾರ್ನಿ ಜನರಲ್‌". Archived from the original on 2008-10-26. Retrieved 2010-05-13.
↑ "ನ್ಯೂಸ್‌ & ಅಲರ್ಟ್ಸ್‌ - ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾ Dept. ಆಫ್‌ ಜಸ್ಟೀಸ್‌ -ಆಫೀಸ್‌ ಆಫ್‌ ಅಟಾರ್ನಿ ಜನರಲ್‌". Archived from the original on 2008-10-26. Retrieved 2010-05-13.
↑ ಸ್ಯಾನ್‌ ಫ್ರಾನ್ಸಿಸ್ಕೋ ಸರ್ವೋಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯ , ಸಾರ್ವಜನಿಕರು v. ಇಲ್ಕೋ ಯೂನಿಕಾನ್‌., et a. (No. 307102) ಹಾಗೂ ಮೆಟೀಲ್‌ ಎನ್‌ವಿರಾನ್‌ಮೆಂಟಲ್‌ ಜಸ್ಟೀಸ್‌ ಫೌಂಡೇಷನ್‌ v. ಇಲ್ಕೋ ಯೂನಿಕಾನ್‌ Corp., et al. (No. 305765)
↑ ^೧೭.೦ ^೧೭.೧ "AB 1953 ಶಾಸನಸಭಾ ಮಸೂದೆ - ಮಸೂದೆಯ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆ". Archived from the original on 2009-09-25. Retrieved 2010-05-13.
↑ http://www.dtsc.ca.gov/PollutionPrevention/upload/Lead-in-Plumbing-Fact-Sheet.pdf
↑ "ಡೋರ್‌ನಾಬ್ಸ್‌ :ಎ ಸೋರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ನಾಸ್ಕಾಮಿಯಲ್‌ ಇನ್‌ಫೆಕ್ಷನ್‌ ?". Archived from the original on 2012-02-16. Retrieved 2010-05-13. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ [೧] ಜೋಡಿಕೆಗಳ ಬಗೆಗಿನ ಹಕ್ಕುಸ್ವಾಮ್ಯಗಳ ಉದಾಹರಣೆಗಳು
↑ ಎ ಡಿಕ್ಷನರಿ ಆಫ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ E.N. ಸೈಮನ್ಸ್‌ರಿಂದ.
↑ "ನ್ಯಾಷನಲ್‌ ಪೊಲ್ಯೂಟೆಂಟ್‌ ಇನ್ವೆಂಟರಿ - ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸಂಯುಕ್ತಗಳ ತಪಶೀಲು ಯಾದಿ". Archived from the original on 2008-03-02. Retrieved 2010-05-13.
↑ "ಮೆಟೀರಿಯಲ್‌ ಪ್ರಾಪರ್ಟೀಸ್‌ ಡಾಟಾ : ಅಲ್ಯೂಮಿನಮ್‌‌ ಬ್ರಾಸ್‌". Archived from the original on 2011-07-03. Retrieved 2010-05-13. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ಮ್ಯಾಂಗನೀಸ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ : Answers.comನಿಂದ ವಿವರಣೆ
↑ "ಮುದ್ರಣ ವಿನ್ಯಾಸ 1" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2007-08-08. Retrieved 2010-05-13.
↑ http://nds.coi.gov.uk/content/detail.asp?NewsAreaID=2&ReleaseID=33758^{[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]}
↑ ಥಾರ್ನ್‌‌ರ್ಟನ್‌ 2007,189–201
↑ ಝೌ ವೇರಾಂಗ್‌, (2001) 'ದ ಎಮರ್ಜೆನ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಡೆವಲಪ್‌ಮೆಂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಸ್ಮೆಲ್ಟಿಂಗ್‌ ಟೆಕ್ನಿಕ್ಸ್‌ ಇನ್ ಚೀನಾ ' ಬುಲೆಟಿನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ದ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಆಫ್‌ ದ ಜಪಾನ್‌ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ 34 . p.87–98.
↑ ^೨೯.೦ ^೨೯.೧ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003 p.217
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003 p.217, ಥಾರ್ನ್‌‌ರ್ಟನ್‌, C.P ಹಾಗೂ ಎಹ್ಲರ್ಸ್‌, C.B. (2003) ‘ಅರ್ಲಿ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ದ ಏನ್ಷಿಯೆಂಟ್‌ ನಿಯರ್‌ ಈಸ್ಟ್‌ ’ IAMS ವಾರ್ತಾಪತ್ರದಲ್ಲಿ 23 p.27-36
↑ ಬೇಲೆ, J. (1990) ‘ದ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಂಟಿಕ್ವಿಟಿ ವಿತ್‌ ಪರ್ಟಿಕ್ಯುಲರ್‌ ರೆಫರೆನ್ಸ್‌ ಟು ರೋಮನ್‌ ಬ್ರಿಟನ್‌’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (ed.) 2000 ಇಯರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.8
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, p.169
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ , P.T. (1978) ‘ದ ಕಾಂಪೋಸಿಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ ಯೂಸ್‌ಡ್‌ ಬೈ ದ ಗ್ರೀಕ್‌ , ಎಟ್ರುಸ್ಕನ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೋಮನ್‌ ಸಿವಿಲೈಜೇಷನ್ಸ್‌ : 3 ದ ಆರಿಜಿನ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಅರ್ಲಿ ಯೂಸ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಕೆಯಲಾಜಿಕಲ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ 5 ನಲ್ಲಿ p.8
↑ ಪ್ಲಿನಿ ದ ಎಲ್ಡರ್‌ ಹಿಸ್ಟೋರಿಯಾ ನ್ಯಾಚುರಲಿಸ್‌ XXXIV 2
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T., ಕೌವೆಲ್‌, M. ಹಾಗೂ ಸ್ಟೆಡ್‌, I. (2004) ‘ಬ್ರಿಟನ್‌’ಸ್‌ ಫಸ್ಟ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ’ ಆಂಟಿಕ್ವಾರಿಸ್‌ ಜರ್ನಲ್‌ 84 ನಲ್ಲಿ p339–46.
↑ ಮಾಂಟೆರೋ-ರೂಯಿಸ್‌, I ಹಾಗೂ ಪೆರೆಯಾ, A (2007) ‘ಬ್ರಾಸಸ್‌ ಇನ್‌ ದ ಅರ್ಲಿ ಮೆಟಲರ್ಜಿ ಆಫ್‌ ದ ಐಬೀರಿಯನ್‌ ಪೆನಿನ್ಸುಲಾ’ ಲಾ ನೀಸ್‌ನಲ್ಲಿ, S. ಹುಕ್‌, D. ಹಾಗೂ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (eds.) ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮೈನ್ಸ್‌ : ಸ್ಟಡೀಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಕೆಯೋಮೆಟಲರ್ಜಿ ಲಂಡನ್‌: ಆರ್ಚೆಟೈಪ್‌:p.136-40
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.216-7
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 217
↑ ಬೇಲೆ 1990, p.9
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.222-4. ಬೇಲೆ 1990, p.10.)
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ , P.T. ಬರ್ನೆಟ್‌, A ಹಾಗೂ ಪ್ರೆಸ್ಟನ್‌ K. (1980) ‘ಹೆಲೆನಿಸ್ಟಿಕ್‌ ಕಾಪರ್‌ -ಬೇಸ್‌ಡ್‌ ಕಾಯಿನೇಜ್‌ ಅಂಡ್‌ ದ ಆರಿಜಿನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌’ ಆಡ್ಡಿಯಲ್ಲಿ , W.A. (ed) ಸೈಂಟಿಫಿಕ್‌ ಸ್ಟಡೀಸ್‌ ಇನ್‌ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್ಸ್‌ ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಅಕೇಷನಲ್‌ ಪೇಪರ್ಸ್‌ 18 p.53-64
↑ ಕೇಲೆ, E.R. (1964) ಆರಿಚಾಲ್ಕಮ್‌ ಅಂಡ್‌ ರಿಲೇಟೆಡ್‌ ಏನ್ಷಿಯೆಂಟ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ ನ್ಯೂಯಾರ್ಕ್‌ ; ಅಮೇರಿಕನ್‌ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್ಸ್‌ ಸೊಸೈಟಿ
↑ ಬೇಲೆ 1990, 21, ಪಾಂಟಿಂಗ್‌, M (2002) ‘ರೋಮನ್‌ ಮಿಲಿಟರಿ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್‌ ಆರ್ಟಿಫ್ಯಾಕ್ಟ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ಇಸ್ರೇಲ್‌ : ಕ್ವಶ್ಚನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಗನೈಸೇಷನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಥ್ನಿಸಿಟಿ ’ ಆರ್ಕಿಯೋಮೆಟ್ರಿ ನಲ್ಲಿ 44 (4) p.555-571
↑ ಪಾಂಟಿಂಗ್‌ , M (2002) ಕೀಪಿಂಗ್‌ ಅಪ್‌ ವಿತ್‌ ದ ರೋಮನ್‌? ರೋಮನೈಸೇಷನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ ಇನ್‌ ಫಸ್ಟ್‌ ರಿವೋಲ್ಟ್‌ ಪ್ಯಾಲೆಸ್ಟೈನ್‌ IAMS ನಲ್ಲಿ 22 p.3-6
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌ , T. (1999) ‘ಸ್ಮಾಲ್‌ ಸೈಜ್‌, ಲಾರ್ಜ್‌ ಸ್ಕೇಲ್‌ : ರೋಮನ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಇನ್‌ ಜರ್ಮೇನಿಯಾ ಇನ್‌ಫೀರಿಯರ್‌’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಕೆಯಲಾಜಿಕಲ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ನಲ್ಲಿ 26 (8) p.1083-1087
↑ ^೪೬.೦ ^೪೬.೧ ^೪೬.೨ ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, p.170-1
↑ ಬೇಲೆ 1990
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.224
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 224
↑ ಕೇಲೆ 1964
↑ ಡಂಗ್‌ವರ್ತ್‌ , D (1996) ‘ಕೇಲೆ’ಸ್‌ ‘ಝಿಂಕ್‌ ಡಿಕ್ಲೈನ್‌’ ರೀಕನ್ಸಿಡರ್ಡ್‌’ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್‌ ಕ್ರಾನಿಕಲ್‌ ನಲ್ಲಿ 156 p.228-234
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ 1978, p.14
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. ಲಾ ನೀಸ್‌, S.C ಹಾಗೂ ಹುಕ್, D. (1990) ‘ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ದ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಇಸ್ಲಾಮಿಕ್‌ ವರ್ಲ್ಡ್‌’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (ed.) 2000 ಇಯರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.73
↑ ಪಾಂಟಿಂಗ್‌ , M. (1999) ‘ಈಸ್ಟ್ ಮೀಟ್ಸ್‌ ವೆಸ್ಟ್‌ ಇನ್‌ ಪೋಸ್ಟ್‌-ಕ್ಲಾಸಿಕಲ್‌ ಬೆಟ್‌’ಷಾನ್‌’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಕೆಯಲಾಜಿಕಲ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ ನಲ್ಲಿ 26 p.1311-21
↑ ಬೇಲೆ 1990, p.22
↑ ಎರೆಮಿನ್‌, K ಗ್ರಹಾಮ್‌ -ಕ್ಯಾಂಪ್‌ಬೆಲ್‌, J. ಹಾಗೂ ವಿಲ್‌ಥ್ಯೂ, P. (2002) ’ಅನಾಲಿಸಿಸ್‌ ಆಫ್‌ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್‌ ಆರ್ಟಿಫ್ಯಾಕ್ಟ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ಪಾಗನ್‌ ನಾರ್ಸ್‌ ಗ್ರೇವ್ಸ್‌ ಇನ್‌ ಸ್ಕಾಟ್‌ಲೆಂಡ್‌’ ಬಿರೋ, K.T ಹಾಗೂ ಎರೆಮಿನ್‌ , K. (eds) ಪ್ರೊಸೀಡಿಂಗ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ದ 31ಸ್ಟ್‌ ಇಂಟರ್‌ನ್ಯಾಷನಲ್‌ ಸಿಂಪೋಸಿಯಂ ಆನ್‌ ಆರ್ಕೆಯೋಮೆಟ್ರಿ ಆಕ್ಸ್‌ಫರ್ಡ್‌ : ಆರ್ಕೆಯೋಪ್ರೆಸ್‌ BAR p.342-9
↑ ಗಿಲ್ಮೋರ್‌, G.R. ಹಾಗೂ ಮೆಟ್‌ಕಾಲ್ಫ್‌, D.M (1980) ‘ದ ಅಲಾಯ್‌ ಆಫ್‌ ದ ನಾರ್ತಂಬ್ರಿಯನ್‌ ಕಾಯಿನೇಜ್‌ ಇನ್‌ ದ ಮಿಡ್‌-ನೈನ್ತ್‌ ಸೆಂಚುರಿ’ ಮೆಟ್‌ಕಾಲ್ಫ್‌, D ಅಂಡ್‌ ಆಡ್ಡಿ , W. ಮೆಟಲರ್ಜಿ ಇನ್‌ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್ಸ್‌ ನಲ್ಲಿ 1 p.83-98
↑ ಡೇ 1990, 124-33
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 1999
↑ ಡೇ, J. (1990) ‘ಬ್ರಾಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಇನ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ಫ್ರಂ ದ ಮಿಡಲ್‌ ಏಜಸ್‌ ಅನ್‌ಟಿಲ್‌ ದ 19ತ್‌ ಸೆಂಚುರಿ’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (ed.) 2000 ಇಯರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.123-150
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.224-5
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, 78
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, p.73-6
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, p.75
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, p.76
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌, T (1999) ‘ದ ಸೇಮ್‌ ...ಬಟ್‌ ಡಿಫರೆಂಟ್‌ : ಎ ಜಕ್ಸ್‌ಟಾಪೊಸಿಷನ್‌ ಆಫ್‌ ರೋಮನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಮೇಕಿಂಗ್‌ ಇನ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ’ ಯಂಗ್‌, S.M.M. (ed.) ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಂಟಿಕ್ವಿಟಿ ಆಕ್ಸ್‌ಫರ್ಡ್‌ : ಆರ್ಕೆಯೋಪ್ರೆಸ್‌ p.252-7
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 226
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, 176-8
↑ ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, p.173-5
↑ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ , M. ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌, T. (2002) ಅಗ್ರಿಕೋಲಾ ಅಂಡ್‌ ಜ್ವಿಕ್ಕಾವು : ಥಿಯರಿ ಅಂಡ್‌ ಪ್ರಾಕ್ಟೀಸ್‌ ಆಫ್‌ ರೆನಾಸಾನ್ಸ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಇನ್‌ SE ಜರ್ಮನಿ ಹಿಸ್ಟಾರಿಕಲ್‌ ಮೆಟಲರ್ಜಿ ನಲ್ಲಿ 36(2) p.95-111
↑ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 105-6
↑ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 103
↑ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 104
↑ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 100
↑ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2008, 181-2, ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ 1995
↑ ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ 1995, 198
↑ ^೭೭.೦ ^೭೭.೧ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 228
↑ ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ 1995, 198-9
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 226-7.
↑ ^೮೦.೦ ^೮೦.೧ ಡೇ 1990, 131
↑ ಡೇ , J (1991) ‘ಕಾಪರ್‌ , ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ’ ಡೇ , J ಹಾಗೂ ಟೈಲೆಕೊಟೆ, R.F (eds) ದ ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿಯಲ್‌ ರೆವೊಲ್ಯೂಷನ್‌ ಇನ್‌ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ದ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ p.135-44
↑ ಡೇ 1990, 138
↑ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 227
↑ ಡೇ 1991,179-81, ಡಂಗ್‌ವರ್ತ್‌, D ಹಾಗೂ ವೈಟ್‌, H (2007) ‘ಸೈಂಟಿಫಿಕ್‌ ಎಕ್ಸಾಮಿನೇಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ -ಡಿಸ್ಟಿಲೇಷನ್‌ ರಿಮೇನ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ವಾರ್ಮ್ಲೆ, ಬ್ರಿಸ್ಟಾಲ್‌ ’. ಹಿಸ್ಟಾರಿಕಲ್‌ ಮೆಟಲರ್ಜಿ ನಲ್ಲಿ 41, 77–83
↑ ^೮೫.೦ ^೮೫.೧ ಡೇ 1991, 183
↑ ಡೇ, J. (1988) ‘ದ ಬ್ರಿಸ್ಟಾಲ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿ: ಫರ್ನೇಸಸ್‌‌ ಅಂಡ್‌ ದೇರ್‌‌ ಅಸೋಸಿಯೇಟೆಡ್‌ ರಿಮೇನ್ಸ್‌ ’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಹಿಸ್ಟಾರಿಕಲ್‌ ಮೆಟಲರ್ಜಿನಲ್ಲಿ 22(1) p.24
↑ ಡೇ 1991, 186-9
↑ ಡೇ 1991, 192-3, ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 228

ಬಾಹ್ಯ ಕೊಂಡಿಗಳು

ನ್ಯಾಷನಲ್‌ ಪೊಲ್ಯೂಟೆಂಟ್‌ ಇನ್ವೆಂಟರಿ - ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸಂಯುಕ್ತಗಳ ತಪಶೀಲು ಯಾದಿ Archived 2008-03-02 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.
ದ ಕಾಪರ್‌ ಡೆವಲಪ್‌ಮೆಂಟ್‌ ಅಸೋಸಿಯೇಷನ್‌ ಹಿತ್ತಾಳೆಗೆ ಮೀಸಲಿಟ್ಟ ಜಾಲತಾಣ ವೊಂದನ್ನು ಕೂಡಾ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿದೆ

[1] ಎಂಜಿನೀರಿಂಗ್‌ ಡಿಸೈನರ್‌, v 30, n 3, ಮೇ-ಜೂನ್‌ 2004, 6-9

[2] ಮೆಷಿನರಿ ಹ್ಯಾಂಡ್‌‌ಬುಕ್‌ , ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿಯಲ್‌ ಪ್ರೆಸ್‌ Inc, ನ್ಯೂಯಾರ್ಕ್‌, ಆವೃತ್ತಿ 24, ಪುಟ 501

[3] Bearings and bearing metals, The Industrial Press, 1921, p. 29.

[4] OSH ಆನ್ಸರ್ಸ್‌ : ನಾನ್‌-ಸ್ಪಾರ್ಕಿಂಗ್‌ ಟೂಲ್ಸ್

[5] ಥಾರ್ಟನ್‌, C. P. (2007) ‘ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾನ್ಜ್‌ ಇನ್‌ ಪ್ರಿಹಿಸ್ಟೋರಿಕ್‌ ಸೌತ್‌ವೆಸ್ಟ್‌ ಏಷ್ಯಾ’ ಲಾ ನೀಸ್‌ನಲ್ಲಿ, S. ಹುಕ್‌, D. ಹಾಗೂ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (eds.) ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮೈನ್ಸ್‌ : ಸ್ಟಡೀಸ್‌ ಇನ್‌ ಆರ್ಕಿಯೋಮೆಟಲರ್ಜಿ ಲಂಡನ್‌ : ಆರ್ಚೆಟೈಪ್‌ ಪಬ್ಲಿಕೇಷನ್ಸ್‌. p.

[6] ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ, M. (1995) ‘ಫ್ರಂ ಕಾಂಟ್ರೆಫೆ ಅಂಡ್‌ ಸ್ಪ್ಯೂಟರ್‌ ಟು ಝಿಂಕ್‌: ದ ಡೆವಲಪ್‌ಮೆಂಟ್‌ ಆಫ್‌ ದ ಅಂಡರ್‌ಸ್ಟ್ಯಾಂಡಿಂಗ್‌ ಆಫ್‌ ದ ನೇಚರ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ಪೋಸ್ಟ್‌ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ’ ಹುಕ್‌, D.R. ಹಾಗೂ ಗೈಮ್‌ಸ್ಟರ್‌, D.R.M (eds) ಟ್ರೇಡ್‌ ಅಂಡ್‌ ಡಿಸ್ಕವರಿ : ದ ಸೈಂಟಿಫಿಕ್‌ ಸ್ಟಡಿ ಆಫ್‌ ಆರ್ಟಿಫ್ಯಾಕ್ಟ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ಪೋಸ್ಟ್‌ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬಿಯಾಂಡ್‌ ಲಂಡನ್‌ : ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಅಕೇಷನಲ್‌ ಪೇಪರ್ಸ್‌ 109

[7] ಕ್ರೂಡೆನ್‌'ಸ್‌ ಕಂಪ್ಲೀಟ್‌ ಕನ್‌‌ಕಾರ್ಡೆನ್ಸ್‌ p. 55

[8] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. ಹಾಗೂ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌, K (2003) ‘ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಂಟಿಕ್ವಿಟಿ ಬೈ ಡೈರೆಕ್ಟ್‌ ರಿಡಕ್ಷನ್‌’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. ಹಾಗೂ ಲಾಂಗ್‌ನಲ್ಲಿ, J. (eds) ಮೈನಿಂಗ್‌‌ ಅಂಡ್‌ ಮೆಟಲ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಥ್ರೂ ದ ಏಜಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.227

[9] ರೆಹ್ರೆನ್‌ , T. ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌, M. (2008) ‘ನೇಚುರಮ್‌ ಆರ್ಸ್‌ ಇಮಿಟೇಟ್‌ : ಯೂರೋಪಿಯನ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಮೇಕಿಂಗ್‌ ಬಿಟ್ವೀನ್‌ ಕ್ರಾಫ್ಟ್‌ ಅಂಡ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌’ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌, M ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌, T. (eds) ಆರ್ಕೆಯಾಲಜಿ , ಹಿಸ್ಟರಿ ಅಂಡ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ ಇಂಟೆಗ್ರೇಟಿಂಗ್‌ ಅಪ್ರೋಚಸ್‌ ಟು ಏನ್ಷಿಯೆಂಟ್‌ ಮೆಟೀರಿಯಲ್‌ :ನಲ್ಲಿ ಲೆಫ್ಟ್‌ಕೋಸ್ಟ್‌ ಪ್ರೆಸ್‌, 170-5

[10] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003 p.226-7

[11] Walker, Roger. "Mass, Weight, Density or Specific Gravity of Different Metals". Density of Materials. United Kingdom: SImetric.co.uk. Retrieved 2009-01-09. brass - casting, 8400-8700... brass - rolled and drawn, 8430-8730 {{cite web}}: More than one of |author= and |last= specified (help)

[12] ಆಷ್‌ಬೈ M, ಜಾನ್ಸನ್‌, K: ಮೆಟೀರಿಯಲ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಡಿಸೈನ್‌ ; ದ ಆರ್ಟ್‌ ಅಂಡ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಮೆಟೀರಿಯಲ್‌ ಸೆಲೆಕ್ಷನ್‌ ಇನ್‌ ಪ್ರಾಡಕ್ಟ್‌ ಡಿಸೈನ್‌ , ಪುಟ 223. ಎಲ್ಸೇವಿಯರ್‌ ಬಟರ್‌ವರ್ತ್‌ ಹೇನೆಮನ್‌, 2002, UK.

[13] Chase Brass & Copper Company, Inc

[ca_ag-14] "ನ್ಯೂಸ್‌ & ಅಲರ್ಟ್ಸ್‌ - ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾ Dept. ಆಫ್‌ ಜಸ್ಟೀಸ್‌ -ಆಫೀಸ್‌ ಆಫ್‌ ಅಟಾರ್ನಿ ಜನರಲ್‌". Archived from the original on 2008-10-26. Retrieved 2010-05-13.

[15] "ನ್ಯೂಸ್‌ & ಅಲರ್ಟ್ಸ್‌ - ಕ್ಯಾಲಿಫೋರ್ನಿಯಾ Dept. ಆಫ್‌ ಜಸ್ಟೀಸ್‌ -ಆಫೀಸ್‌ ಆಫ್‌ ಅಟಾರ್ನಿ ಜನರಲ್‌". Archived from the original on 2008-10-26. Retrieved 2010-05-13.

[16] ಸ್ಯಾನ್‌ ಫ್ರಾನ್ಸಿಸ್ಕೋ ಸರ್ವೋಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯ , ಸಾರ್ವಜನಿಕರು v. ಇಲ್ಕೋ ಯೂನಿಕಾನ್‌., et a. (No. 307102) ಹಾಗೂ ಮೆಟೀಲ್‌ ಎನ್‌ವಿರಾನ್‌ಮೆಂಟಲ್‌ ಜಸ್ಟೀಸ್‌ ಫೌಂಡೇಷನ್‌ v. ಇಲ್ಕೋ ಯೂನಿಕಾನ್‌ Corp., et al. (No. 305765)

[info.sen.ca.gov-17] ೧೭.೦ ^೧೭.೧ "AB 1953 ಶಾಸನಸಭಾ ಮಸೂದೆ - ಮಸೂದೆಯ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆ". Archived from the original on 2009-09-25. Retrieved 2010-05-13.

[18] ttp://www.dtsc.ca.gov/PollutionPrevention/upload/Lead-in-Plumbing-Fact-Sheet.pdf

[19] "ಡೋರ್‌ನಾಬ್ಸ್‌ :ಎ ಸೋರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ನಾಸ್ಕಾಮಿಯಲ್‌ ಇನ್‌ಫೆಕ್ಷನ್‌ ?". Archived from the original on 2012-02-16. Retrieved 2010-05-13. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[20] [೧] ಜೋಡಿಕೆಗಳ ಬಗೆಗಿನ ಹಕ್ಕುಸ್ವಾಮ್ಯಗಳ ಉದಾಹರಣೆಗಳು

[21] ಎ ಡಿಕ್ಷನರಿ ಆಫ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ E.N. ಸೈಮನ್ಸ್‌ರಿಂದ.

[22] "ನ್ಯಾಷನಲ್‌ ಪೊಲ್ಯೂಟೆಂಟ್‌ ಇನ್ವೆಂಟರಿ - ತಾಮ್ರ ಹಾಗೂ ಸಂಯುಕ್ತಗಳ ತಪಶೀಲು ಯಾದಿ". Archived from the original on 2008-03-02. Retrieved 2010-05-13.

[23] "ಮೆಟೀರಿಯಲ್‌ ಪ್ರಾಪರ್ಟೀಸ್‌ ಡಾಟಾ : ಅಲ್ಯೂಮಿನಮ್‌‌ ಬ್ರಾಸ್‌". Archived from the original on 2011-07-03. Retrieved 2010-05-13. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[24] ಮ್ಯಾಂಗನೀಸ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ : Answers.comನಿಂದ ವಿವರಣೆ

[25] "ಮುದ್ರಣ ವಿನ್ಯಾಸ 1" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2007-08-08. Retrieved 2010-05-13.

[26] ttp://nds.coi.gov.uk/content/detail.asp?NewsAreaID=2&ReleaseID=33758^{[ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಮಡಿದ ಕೊಂಡಿ]}

[27] ಥಾರ್ನ್‌‌ರ್ಟನ್‌ 2007,189–201

[28] ಝೌ ವೇರಾಂಗ್‌, (2001) 'ದ ಎಮರ್ಜೆನ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಡೆವಲಪ್‌ಮೆಂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಸ್ಮೆಲ್ಟಿಂಗ್‌ ಟೆಕ್ನಿಕ್ಸ್‌ ಇನ್ ಚೀನಾ ' ಬುಲೆಟಿನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ದ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಆಫ್‌ ದ ಜಪಾನ್‌ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ 34 . p.87–98.

[ReferenceA-29] ೨೯.೦ ^೨೯.೧ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003 p.217

[30] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003 p.217, ಥಾರ್ನ್‌‌ರ್ಟನ್‌, C.P ಹಾಗೂ ಎಹ್ಲರ್ಸ್‌, C.B. (2003) ‘ಅರ್ಲಿ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ದ ಏನ್ಷಿಯೆಂಟ್‌ ನಿಯರ್‌ ಈಸ್ಟ್‌ ’ IAMS ವಾರ್ತಾಪತ್ರದಲ್ಲಿ 23 p.27-36

[31] ಬೇಲೆ, J. (1990) ‘ದ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಂಟಿಕ್ವಿಟಿ ವಿತ್‌ ಪರ್ಟಿಕ್ಯುಲರ್‌ ರೆಫರೆನ್ಸ್‌ ಟು ರೋಮನ್‌ ಬ್ರಿಟನ್‌’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (ed.) 2000 ಇಯರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.8

[32] ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, p.169

[33] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ , P.T. (1978) ‘ದ ಕಾಂಪೋಸಿಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ ಯೂಸ್‌ಡ್‌ ಬೈ ದ ಗ್ರೀಕ್‌ , ಎಟ್ರುಸ್ಕನ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೋಮನ್‌ ಸಿವಿಲೈಜೇಷನ್ಸ್‌ : 3 ದ ಆರಿಜಿನ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಅರ್ಲಿ ಯೂಸ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಕೆಯಲಾಜಿಕಲ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ 5 ನಲ್ಲಿ p.8

[34] ಪ್ಲಿನಿ ದ ಎಲ್ಡರ್‌ ಹಿಸ್ಟೋರಿಯಾ ನ್ಯಾಚುರಲಿಸ್‌ XXXIV 2

[35] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T., ಕೌವೆಲ್‌, M. ಹಾಗೂ ಸ್ಟೆಡ್‌, I. (2004) ‘ಬ್ರಿಟನ್‌’ಸ್‌ ಫಸ್ಟ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ’ ಆಂಟಿಕ್ವಾರಿಸ್‌ ಜರ್ನಲ್‌ 84 ನಲ್ಲಿ p339–46.

[36] ಮಾಂಟೆರೋ-ರೂಯಿಸ್‌, I ಹಾಗೂ ಪೆರೆಯಾ, A (2007) ‘ಬ್ರಾಸಸ್‌ ಇನ್‌ ದ ಅರ್ಲಿ ಮೆಟಲರ್ಜಿ ಆಫ್‌ ದ ಐಬೀರಿಯನ್‌ ಪೆನಿನ್ಸುಲಾ’ ಲಾ ನೀಸ್‌ನಲ್ಲಿ, S. ಹುಕ್‌, D. ಹಾಗೂ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (eds.) ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮೈನ್ಸ್‌ : ಸ್ಟಡೀಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಕೆಯೋಮೆಟಲರ್ಜಿ ಲಂಡನ್‌: ಆರ್ಚೆಟೈಪ್‌:p.136-40

[37] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.216-7

[38] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 217

[39] ಬೇಲೆ 1990, p.9

[40] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.222-4. ಬೇಲೆ 1990, p.10.)

[41] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ , P.T. ಬರ್ನೆಟ್‌, A ಹಾಗೂ ಪ್ರೆಸ್ಟನ್‌ K. (1980) ‘ಹೆಲೆನಿಸ್ಟಿಕ್‌ ಕಾಪರ್‌ -ಬೇಸ್‌ಡ್‌ ಕಾಯಿನೇಜ್‌ ಅಂಡ್‌ ದ ಆರಿಜಿನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌’ ಆಡ್ಡಿಯಲ್ಲಿ , W.A. (ed) ಸೈಂಟಿಫಿಕ್‌ ಸ್ಟಡೀಸ್‌ ಇನ್‌ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್ಸ್‌ ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಅಕೇಷನಲ್‌ ಪೇಪರ್ಸ್‌ 18 p.53-64

[42] ಕೇಲೆ, E.R. (1964) ಆರಿಚಾಲ್ಕಮ್‌ ಅಂಡ್‌ ರಿಲೇಟೆಡ್‌ ಏನ್ಷಿಯೆಂಟ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ ನ್ಯೂಯಾರ್ಕ್‌ ; ಅಮೇರಿಕನ್‌ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್ಸ್‌ ಸೊಸೈಟಿ

[43] ಬೇಲೆ 1990, 21, ಪಾಂಟಿಂಗ್‌, M (2002) ‘ರೋಮನ್‌ ಮಿಲಿಟರಿ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್‌ ಆರ್ಟಿಫ್ಯಾಕ್ಟ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ಇಸ್ರೇಲ್‌ : ಕ್ವಶ್ಚನ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಗನೈಸೇಷನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಥ್ನಿಸಿಟಿ ’ ಆರ್ಕಿಯೋಮೆಟ್ರಿ ನಲ್ಲಿ 44 (4) p.555-571

[44] ಪಾಂಟಿಂಗ್‌ , M (2002) ಕೀಪಿಂಗ್‌ ಅಪ್‌ ವಿತ್‌ ದ ರೋಮನ್‌? ರೋಮನೈಸೇಷನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್ಸ್‌ ಇನ್‌ ಫಸ್ಟ್‌ ರಿವೋಲ್ಟ್‌ ಪ್ಯಾಲೆಸ್ಟೈನ್‌ IAMS ನಲ್ಲಿ 22 p.3-6

[45] ರೆಹ್ರೆನ್‌ , T. (1999) ‘ಸ್ಮಾಲ್‌ ಸೈಜ್‌, ಲಾರ್ಜ್‌ ಸ್ಕೇಲ್‌ : ರೋಮನ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಇನ್‌ ಜರ್ಮೇನಿಯಾ ಇನ್‌ಫೀರಿಯರ್‌’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಕೆಯಲಾಜಿಕಲ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ನಲ್ಲಿ 26 (8) p.1083-1087

[ReferenceB-46] ೪೬.೦ ^೪೬.೧ ^೪೬.೨ ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, p.170-1

[47] ಬೇಲೆ 1990

[48] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.224

[49] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 224

[50] ಕೇಲೆ 1964

[51] ಡಂಗ್‌ವರ್ತ್‌ , D (1996) ‘ಕೇಲೆ’ಸ್‌ ‘ಝಿಂಕ್‌ ಡಿಕ್ಲೈನ್‌’ ರೀಕನ್ಸಿಡರ್ಡ್‌’ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್‌ ಕ್ರಾನಿಕಲ್‌ ನಲ್ಲಿ 156 p.228-234

[52] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ 1978, p.14

[53] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. ಲಾ ನೀಸ್‌, S.C ಹಾಗೂ ಹುಕ್, D. (1990) ‘ಬ್ರಾಸ್‌ ಇನ್‌ ದ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಇಸ್ಲಾಮಿಕ್‌ ವರ್ಲ್ಡ್‌’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (ed.) 2000 ಇಯರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.73

[54] ಪಾಂಟಿಂಗ್‌ , M. (1999) ‘ಈಸ್ಟ್ ಮೀಟ್ಸ್‌ ವೆಸ್ಟ್‌ ಇನ್‌ ಪೋಸ್ಟ್‌-ಕ್ಲಾಸಿಕಲ್‌ ಬೆಟ್‌’ಷಾನ್‌’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಆರ್ಕೆಯಲಾಜಿಕಲ್‌ ಸೈನ್ಸ್‌ ನಲ್ಲಿ 26 p.1311-21

[55] ಬೇಲೆ 1990, p.22

[56] ಎರೆಮಿನ್‌, K ಗ್ರಹಾಮ್‌ -ಕ್ಯಾಂಪ್‌ಬೆಲ್‌, J. ಹಾಗೂ ವಿಲ್‌ಥ್ಯೂ, P. (2002) ’ಅನಾಲಿಸಿಸ್‌ ಆಫ್‌ ಕಾಪರ್‌ ಅಲಾಯ್‌ ಆರ್ಟಿಫ್ಯಾಕ್ಟ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ಪಾಗನ್‌ ನಾರ್ಸ್‌ ಗ್ರೇವ್ಸ್‌ ಇನ್‌ ಸ್ಕಾಟ್‌ಲೆಂಡ್‌’ ಬಿರೋ, K.T ಹಾಗೂ ಎರೆಮಿನ್‌ , K. (eds) ಪ್ರೊಸೀಡಿಂಗ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ದ 31ಸ್ಟ್‌ ಇಂಟರ್‌ನ್ಯಾಷನಲ್‌ ಸಿಂಪೋಸಿಯಂ ಆನ್‌ ಆರ್ಕೆಯೋಮೆಟ್ರಿ ಆಕ್ಸ್‌ಫರ್ಡ್‌ : ಆರ್ಕೆಯೋಪ್ರೆಸ್‌ BAR p.342-9

[57] ಗಿಲ್ಮೋರ್‌, G.R. ಹಾಗೂ ಮೆಟ್‌ಕಾಲ್ಫ್‌, D.M (1980) ‘ದ ಅಲಾಯ್‌ ಆಫ್‌ ದ ನಾರ್ತಂಬ್ರಿಯನ್‌ ಕಾಯಿನೇಜ್‌ ಇನ್‌ ದ ಮಿಡ್‌-ನೈನ್ತ್‌ ಸೆಂಚುರಿ’ ಮೆಟ್‌ಕಾಲ್ಫ್‌, D ಅಂಡ್‌ ಆಡ್ಡಿ , W. ಮೆಟಲರ್ಜಿ ಇನ್‌ ನ್ಯೂಮಿಸ್‌ಮ್ಯಾಟಿಕ್ಸ್‌ ನಲ್ಲಿ 1 p.83-98

[58] ಡೇ 1990, 124-33

[59] ರೆಹ್ರೆನ್‌ 1999

[60] ಡೇ, J. (1990) ‘ಬ್ರಾಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಇನ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ಫ್ರಂ ದ ಮಿಡಲ್‌ ಏಜಸ್‌ ಅನ್‌ಟಿಲ್‌ ದ 19ತ್‌ ಸೆಂಚುರಿ’ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌, P.T. (ed.) 2000 ಇಯರ್ಸ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ಬ್ರಿಟೀಷ್‌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ p.123-150

[61] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, p.224-5

[62] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, 78

[63] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, p.73-6

[64] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, p.75

[65] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ et al 1990, p.76

[66] ರೆಹ್ರೆನ್‌, T (1999) ‘ದ ಸೇಮ್‌ ...ಬಟ್‌ ಡಿಫರೆಂಟ್‌ : ಎ ಜಕ್ಸ್‌ಟಾಪೊಸಿಷನ್‌ ಆಫ್‌ ರೋಮನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಿಡೀವಲ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಮೇಕಿಂಗ್‌ ಇನ್‌ ಯೂರೋಪ್‌ ’ ಯಂಗ್‌, S.M.M. (ed.) ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಇನ್‌ ಆಂಟಿಕ್ವಿಟಿ ಆಕ್ಸ್‌ಫರ್ಡ್‌ : ಆರ್ಕೆಯೋಪ್ರೆಸ್‌ p.252-7

[67] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 226

[68] ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, 176-8

[69] ರೆಹ್ರೆನ್‌ ಅಂಡ್‌ ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ 2008, p.173-5

[70] ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ , M. ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌, T. (2002) ಅಗ್ರಿಕೋಲಾ ಅಂಡ್‌ ಜ್ವಿಕ್ಕಾವು : ಥಿಯರಿ ಅಂಡ್‌ ಪ್ರಾಕ್ಟೀಸ್‌ ಆಫ್‌ ರೆನಾಸಾನ್ಸ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ಇನ್‌ SE ಜರ್ಮನಿ ಹಿಸ್ಟಾರಿಕಲ್‌ ಮೆಟಲರ್ಜಿ ನಲ್ಲಿ 36(2) p.95-111

[71] ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 105-6

[72] ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 103

[73] ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 104

[74] ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2002, 100

[75] ಮಾರ್ಟಿನಾನ್‌ ಟಾರ್ರೆಸ್‌ ಅಂಡ್‌ ರೆಹ್ರೆನ್‌ 2008, 181-2, ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ 1995

[76] ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ 1995, 198

[ReferenceC-77] ೭೭.೦ ^೭೭.೧ ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 228

[78] ಡೆ ರುಯೆಟ್ಟೆ 1995, 198-9

[79] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 226-7.

[ಡೇ_1990,_131-80] ೮೦.೦ ^೮೦.೧ ಡೇ 1990, 131

[81] ಡೇ , J (1991) ‘ಕಾಪರ್‌ , ಝಿಂಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಷನ್‌ ’ ಡೇ , J ಹಾಗೂ ಟೈಲೆಕೊಟೆ, R.F (eds) ದ ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿಯಲ್‌ ರೆವೊಲ್ಯೂಷನ್‌ ಇನ್‌ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ ಲಂಡನ್‌: ದ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಮೆಟಲ್ಸ್‌ p.135-44

[82] ಡೇ 1990, 138

[83] ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 227

[84] ಡೇ 1991,179-81, ಡಂಗ್‌ವರ್ತ್‌, D ಹಾಗೂ ವೈಟ್‌, H (2007) ‘ಸೈಂಟಿಫಿಕ್‌ ಎಕ್ಸಾಮಿನೇಷನ್‌ ಆಫ್‌ ಝಿಂಕ್‌ -ಡಿಸ್ಟಿಲೇಷನ್‌ ರಿಮೇನ್ಸ್‌ ಫ್ರಂ ವಾರ್ಮ್ಲೆ, ಬ್ರಿಸ್ಟಾಲ್‌ ’. ಹಿಸ್ಟಾರಿಕಲ್‌ ಮೆಟಲರ್ಜಿ ನಲ್ಲಿ 41, 77–83

[ಡೇ_1991,_183-85] ೮೫.೦ ^೮೫.೧ ಡೇ 1991, 183

[86] ಡೇ, J. (1988) ‘ದ ಬ್ರಿಸ್ಟಾಲ್‌ ಬ್ರಾಸ್‌ ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿ: ಫರ್ನೇಸಸ್‌‌ ಅಂಡ್‌ ದೇರ್‌‌ ಅಸೋಸಿಯೇಟೆಡ್‌ ರಿಮೇನ್ಸ್‌ ’ ಜರ್ನಲ್‌ ಆಫ್‌ ಹಿಸ್ಟಾರಿಕಲ್‌ ಮೆಟಲರ್ಜಿನಲ್ಲಿ 22(1) p.24

[87] ಡೇ 1991, 186-9

[88] ಡೇ 1991, 192-3, ಕ್ರಾಡ್ಡಾಕ್‌ ಅಂಡ್‌ ಎಕ್‌ಸ್ಟೇನ್‌ 2003, 228

[೧]

[೨]

[೩]

[೪]

[೫]

[೬]

[೭]

[೮]

[೯]

[೧೦]

[೧೧]

[೧೨]

[೧೩]

[೧೪]

[೧೫]

[೧೬]

[೧೭]

[೧೮]

[೧೯]

[೨೦]

[೨೧]

[೨೨]

[೨೩]

[೨೪]

[೨೫]

[೨೬]

[೨೭]

[೨೮]

[೨೯]

[೩೦]

[೩೧]

[೩೨]

[೩೩]

[೩೪]

[೩೫]

[೩೬]

[೩೭]

[೩೮]

[೩೯]

[೪೦]

[೪೧]

[೪೨]

[೪೩]

[೪೪]

[೪೫]

[೪೬]

[೪೭]

[೪೮]

[೪೯]

[೫೦]

[೫೧]

[೫೨]

[೫೩]

[೫೪]

[೫೫]

[೫೬]

[೫೭]

[೫೮]

[೫೯]

[೬೦]

[೬೧]

[೬೨]

[೬೩]

[೬೪]

[೬೫]

[೬೬]

[೬೭]

[೬೮]

[೬೯]

[೭೦]

[೭೧]

[೭೨]

[೭೩]

[೭೪]

[೭೫]

[೭೬]

[೭೭]

[೭೮]

[೭೯]

[೮೦]

[೮೧]

[೮೨]

[೮೩]

[೮೪]

[೮೫]

[೮೬]

[೮೭]

[೮೮]